Echo kryzysu: z czym polsko-ukraińskie stosunki weszły w 2020 rok?

Zmiana władzy na Ukrainie w roku ubiegłym zainicjowała nową jakość w stosunkach polsko-ukraińskich. Podczas gdy w ostatnich latach prezydentury Petra Poroszenki relacje polityczne jawiły się niemal jako zamrożone, w ciągu zaledwie ośmiu miesięcy kadencji Wołodymyra Zełeńskiego odbyły się już dwie wizyty nowej głowy państwa w Polsce, została odblokowana możliwość prowadzenia prac poszukiwawczych (w tym ekshumacji) przez polskich badaczy na terytorium Ukrainy oraz miało miejsce spotkanie nowego prezesa Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej (UIPN) z polskim ambasadorem, co zapowiadać może odnowienie dialogu historycznego. Zakładanie jednakże, iż kryzys w stosunkach dwustronnych został zażegnany zdaje się póki co podejściem nazbyt optymistycznym. Skutecznej formuły prowadzenia dialogu historycznego między Polską a Ukrainą wciąż nie wypracowano, co nadal stwarza ryzyko powrotu do dyplomatycznych zgrzytów z ostatnich lat kadencji Petra Poroszenki. Wydarzenia z pierwszych dni 2020 roku wyraźnie ukazały stan niepewności w stosunkach polsko-ukraińskich, jeśli idzie o kwestie historyczne.

2 stycznia 2020 r. na stronie internetowej Ambasady RP na Ukrainie pojawiło się wspólne oświadczenie Ambasadorów Polski i Izraela na Ukrainie zawierające w swej treści protest przeciw gloryfikacji osób „które aktywnie promowały czystki etniczne”. (kijow.msz.gov.pl, 2020) Mowa tutaj o decyzji Rady Obwodu Lwowskiego (lvivoblrada.gov.ua, 2019) dotyczącej wydzielenia środków publicznych na uczczenie pamięci m.in. przewodniczącego OUN w latach 1938-1964 Andrija Melnyka (którego Ambasadorzy nazywają „nazistowskim kolaborantem”) (kijow.msz.gov.pl, 2020) oraz pisarza Iwana Łypy (określanego w oświadczeniu jako „ksenofobiczny, antysemicki i antypolski” (tamże)) i jego syna Jurija Łypy (oskarżanego o tworzenie „rasistowskiej teorii ukraińskiej rasy”) (tamże). Nadto obaj Ambasadorzy wyrazili sprzeciw wobec wywieszenia baneru z wizerunkiem Stepana Bandery, co miejsce miało w dniu jego urodzin, 1 stycznia, na budynku Państwowej Administracji Miasta Kijowa.

Pierwszą reakcją strony ukraińskiej na wspomniane oświadczenie był komentarz rzeczniczki MSZ Ukrainy Kateryny Zełenko dla ukraińskiej agencji informacyjnej UNN (Ukraińskie Nowości Narodowe) . Stwierdzono w nim, że „odrodzenie i zachowanie ukraińskiej pamięci narodowej jest jednym z priorytetowych kierunków polityki państwowej Ukrainy. Każdy naród i każde państwo samodzielnie wyznacza i upamiętnia swoich bohaterów (unn.com.ua, 2020)”.

Już następnego dnia w polskiej prasie, pojawiła się reakcja polskich dyplomatów na wypowiedź Zełenko: „Trudno uwierzyć, że takie słowa mogły paść z ust dyplomaty ukraińskiego. Nie zostały zresztą do tej pory zamieszczone na oficjalnej stronie internetowej MSZ Ukrainy. Gdyby były prawdziwe, oznaczałyby, że ukraińska dyplomacja zalicza do bohaterów narodowych ideologów ukraińskiego nacjonalizmu integralnego, którego ofiarą padły dziesiątki tysięcy Polaków, Żydów i tysiące przedstawicieli innych narodów” (dzieje.pl, 2020) – oświadczyła ambasada RP w komentarzu dla polskich mediów. Owa „półoficjalność” wzajemnych ostrych komentarzy pozwoliła obu stronom uniknąć kolejnej fali kryzysu
na tle trudnych kwestii historycznych.

8 stycznia w MSZ Ukrainy odbyło się z kolei spotkanie ukraińskich dyplomatów z Ambasadorem RP na Ukrainie Bartoszem Cichockim, na którym to – jak podano w serwisie internetowym ukraińskiego MSZ – strony umówiły się na prowadzenie dialogu w kwestiach historycznych na poziomie eksperckim, co „wymaga dyplomatycznego wysiłku w kierunku zabezpieczenia konstruktywnej współpracy fachowców w sferze pamięci historycznej” (mfa.gov.ua, 2020).

Już dwa dni po spotkaniu w MSZ Ambasador Cichocki spotkał się z nowym prezesem ukraińskiego IPN Antonem Drobowyczem (uinp.gov.ua, 2020), co z racji na niemały udział UIPN w narastaniu kryzysu w polsko-ukraińskich stosunkach z ostatnich lat, pozostawać się zdaje wydarzeniem o niebagatelnym znaczeniu dla omawianej tutaj kwestii[1]. Po owym spotkaniu Drobowycz oznajmił, że strony omówiły realizację wspólnych projektów w roku 2020, nie podając jednak żadnych konkretów (tamże). Zdaje się wszakże, iż kształtu owych zamysłów domniemywać można ze słów Andrzeja Dudy wypowiedzianych po spotkaniu z Wołodymyrem Zełeńskim 27 stycznia, w rocznicę wyzwolenia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. „Zaproponowałem Panu Prezydentowi, żebyśmy wspólnie uczcili pamięć żołnierzy polskich i ukraińskich, którzy w 1920 r. walczyli z nawałą bolszewicką. To jest stulecie bitwy warszawskiej, ale to jest także stulecie tamtej wielkiej wojny, gdzie z jednej strony walczyli przeciwko bolszewikom polscy żołnierze – których my czasami nazywamy symbolicznie »żołnierzami Piłsudskiego«, chociaż oczywiście to jest duże uproszczenie, bo to wielka zasługa naszych Ojców naszej Niepodległości, nie sposób pominąć tu zasług Witosa i innych wielkich polskich polityków – ale z drugiej strony był Petlura i jego żołnierze, żołnierze ukraińscy, którzy także mężnie stawali, walczyli, oddali życie w tamtej wojnie, walcząc w tej samej sprawie, w której walczyli nasi żołnierze. To jest na pewno element naszej dobrej wspólnej historii. Zaproponowałem Panu Prezydentowi, żebyśmy tę pamięć uczcili” – powiedział polski Prezydent (prezydent.pl, 2020).

Słowa te uznać by można za swego rodzaju propozycję polskich władz o przeniesieniu akcentów dialogu historycznego ze sfery negatywnej, jaką pozostają kwestie Rzezi Wołyńskiej i Operacji „Wisła” na pozytywną płaszczyznę, czyli zagadnienia wspólnej walki Polaków i Ukraińców w ramach sojuszu Petlury i Piłsudskiego w 1920 r. W takiej sytuacji głównym dylematem jawi się to, czy strona ukraińska jest dzisiaj gotowa do takiej reorientacji polsko-ukraińskiego dialogu historycznego. Żeby odpowiedzieć na to pytanie, warto spojrzeć na wizję nowej ukraińskiej władzy w temacie polityki historycznej i stosunków polsko-ukraińskich. Wołodymyr Zełeński, jeszcze jako kandydat do fotela prezydenckiego, odpowiadając na pytanie polskiego portalu Eastbook dotyczące polsko-ukraińskich sporów historycznych podkreślił, że historia „nie powinna ciążyć na współczesności” i zaproponował by nie zapominając o historii, skupić się jednak na zapisaniu nowych, pozytywnych stron wspólnych dziejów. Zagwarantował przy tym zabezpieczenie „fachowego dialogu” o trudnych kwestiach historycznych (eastbook.eu, 2019). W podobnym duchu Zełeński wypowiedział się już po zwycięstwie w wyborach, podczas swojej pierwszej prezydenckiej wizyty w Polsce 1 września 2019 roku. Obiecał wówczas odblokować wydanie zezwoleń na prowadzenie prac poszukiwawczych na terytorium Ukrainy przez polskich badaczy i wyraził chęć odnowienia dwustronnej grupy roboczej pod patronatem Prezydentów.

Co do strony polskiej wyraził zaś oczekiwanie „uporządkowania ukraińskich miejsc pamięci w Polsce” (president.gov.ua, 2019). Po spotkaniu Prezydentów Ukrainy i Polski 27 stycznia 2020 r., Wołodymyr Zełeński pokreślił natomiast, że Ukraina zaczęła znów wydawać Polakom zezwolenia dot. prac poszukiwawczych na własnym terytorium i pierwsi polscy badacze prowadzą już wykopaliska. Zaznaczył przy tym, iż kolejnym krokiem musi stać się odnowienie zniszczonego ukraińskiego grobu na górze Monastyr w Polsce. Podsumował również, że Ukrainie i Polsce „udało się obniżyć stopień emocji wokół wspólnej tragicznej przeszłości i dziś nasze państwa z otwartym sercem idą do przodu, w przyszłość. Od teraz robimy akcent w naszych stosunkach na tym, co nas łączy” (president.gov.ua, 2020). Szerzej o wizji rozwoju dialogu historycznego wypowiedział się w grudniu 2019 r. nowy prezes UIPN Anton Drobowych. Jego słowa, które padły podczas prezentacji priorytetów nowego kierownictwa UIPN (istpravda.com.ua, 2019) i w wywiadzie dla portalu polukr.net (polukr.net, 2019) można podzielić na kilka tez:

• Zniszczone ukraińskie groby w Polsce winny zostać odnowione, pozostaje to bowiem gwarancją powagi dla ludzkiej godności i praw człowieka. W przypadku zaś istnienia niepodważalnych faktów o dokonanych przez pochowane osoby zbrodniach, informować o tym powinna zamieszczona obok grobu tablica. Identyczne rozwiązanie zrealizowane ma zostać na Ukrainie odnośnie grobów Polaków, którzy mogli brać udział w antyukraińskich akcjach podczas II wojny światowej.
• Nie warto uogólniać i stosować metody „kolektywnej odpowiedzialności”.
  W kwestiach historycznych warto szukać imion konkretnych osób odpowiedzialnych za daną zbrodnię.
• Drobowycz nie zgadza się z określaniem Rzezi Wołyńskiej mianem „ludobójstwa”, jak również z proponowanym przez jego poprzednika Wołodymyra Wiatrowycza sformułowaniem „wojna polsko-ukraińska”. Nowy prezes UIPN uważa, że każdy przypadek ataku na ludność cywilną należy rozpatrywać oddzielnie oraz osobno ustalać i publikować personalia odpowiedzialnych za dany atak.
• Tym niemniej, w stosunkach polsko-ukraińskich według Drobowycza więcej istnieje pozytywnych stron niż negatywnych co warto zatem zaakcentować wspólnym świętowaniem ważnych dla obu krajów rocznic.
• Poszerzać należy współpracę w badaniu zbrodni reżimu komunistycznego w stosunku do obu naszych narodów.
• Zgodnie powinno się przeciwdziałać „informacyjno-hybrydowym” atakom Federacji Rosyjskiej kierowanym przeciw Polsce i Ukrainie w kwestiach polityki historycznej.
• Wznowione winny być obrady Polsko-Ukraińskiego Forum Historyków, które pochylić się musi nad wypracowaniem wspólnych dla obu państw stanowisk odnośnie spornych kwestii historycznych.

Podsumowując, stwierdzić należy że sprzyjająca atmosfera w polsko-ukraińskich relacjach zaistniała po zwycięstwie Zełeńskiego zdaje się nadal trwać, co pozwala obu państwom na unikanie kryzysów w sytuacjach gdy przy wcześniejszych uwarunkowaniach z pewnością by do nich doszło. Wyraźnie ukazuje to choćby wspomniana sytuacja związana ze styczniowym oświadczeniem Ambasadorów Polski i Izraela. Odnowienie dialogu na poziomach: prezydentów, grupy roboczej przy prezydentach, oraz obydwu instytutów pamięci narodowej również zapowiada możliwość rozwiązania wielu trudnych kwestii dotyczących historii. Oczekiwany jest także restart dialogu historyków na poziomie Polsko-Ukraińskiego Forum Historyków.

Nie sposób jednak nie zauważyć odczuwalnego wciąż echa kryzysu ostatnich lat.
Po pierwsze, oświadczenie Ambasadorów Polski i Izraela, mimo dyplomatycznego załagodzenia sytuacji, zostało de facto zignorowane, jako iż władza centralna nie ma jak wiadomo decydującego wpływu na decyzje władz miejscowych. Pojawienie się więc kolejnych przypadków wynoszenia do chwały kontrowersyjnych osób wciąż jest w ukraińskich regionach możliwe. Polska i Ukraina muszą zatem wspólnie wypracować formułę reagowania i dialogu w takich sytuacjach.

Po drugie, podczas gdy Ukraina odblokowała możliwość prowadzenia prac poszukiwawczych na własnym terytorium przez polskich badaczy, kwestia zniszczonych ukraińskich grobów na terenie Polski wciąż zostaję nierozwiązana. Choć wybrzmiała ona dwukrotnie podczas spotkań prezydentów Ukrainy i Polski, to de facto mówił o tym tylko Prezydent Zełeński. W obliczu ewentualnego dalszego braku postępu w tej sprawie wysiłki nowej ukraińskiej władzy w odnowieniu dobrych stosunków polsko-ukraińskich mogą okazać się daremne, jako skazane na jednostronność. Tylko bowiem przy obopólnej chęci zabiegania o naprawę wzajemnych relacji uda się Polsce i Ukrainie uporać z widmami niedawnego kryzysu na linii Warszawa-Kijów.

Bibliografia

1. Історична правда (2019), Перша пресконференція Голови УІНП Антона Дробовича.Тези, istpravda.com.ua  https://www.istpravda.com.ua/short/2019/12/23/156776/ [dostęp 14 lutego 2020].
2. Польсько-український портал (2019), «Говорити про геноцид, вчинений українцями проти поляків – некоректно», – глава УІНП Антон Дробович, polukr.net http://www.polukr.net/uk/blog/2019/12/drobovych-2/?fbclid=IwAR33N4_aZIowqfz5ssMyOuSWWtEKbA9Rl2tHKRnlDSJRpAUL8O7uxgsg7OQ [dostęp 14 lutego 2020].
3. Ambasanda RP na Ukrainie (2020), Oświadczenie Ambasadora Rzeczypospolitej Polskiej na Ukrainie Bartosza Cichockiego i Ambasadora Izraela na Ukrainie Joela Liona, kijow.msz.gov.pl https://kijow.msz.gov.pl/pl/aktualnosci/wydarz_polityczne/oswiadczenie_ambasadora_rzeczypospolitej_polskiej_na_ukrainie_bartosza_cichockiego_i_ambasadora_izraela_na_ukrainie_joela_liona [dostęp 14 lutego 2020].
4. Dzieje.pl (2020). Ambasada RP na Ukrainie krytykuje wypowiedz rzeczniczki MSZ w Kijowie, dzieje.pl  https://dzieje.pl/aktualnosci/ambasada-rp-na-ukrainie-krytykuje-wypowiedz-rzeczniczki-msz-w-kijowie [dostęp 14 lutego 2020].
5. Lwowska Rada Obwodowa (2019), 2020 рік – Рік митрополита Андрея Шептицького, Рік Андрія Мельника, Рік Івана, Галини і Юрія Лип, Рік Василя Вишиваного, lvivoblrada.gov.ua https://lvivoblrada.gov.ua/news/2020-rik-rik-mitropolita-andreya-sheptickogo-rik-andriya-melnika-rik-ivana-galini-ta-yuriya-lip-rik-vasilya-vishivanogo [dostęp 14 lutego 2020].
6. MSZ Ukrainy (2020), До МЗС України було запрошено Надзвичайного
   і Повноважного Посла Республіки Польща в Україні Бартоша Ціхоцького, mfa.gov.ua https://mfa.gov.ua/news/76866-do-mzs-ukrajini-bulo-zaprosheno-nadzvichajnogo-i-povnovazhnogo-posla-respubliki-polyshhav-ukrajini-bartosha-cihocykogo [dostęp 14 lutego 2020].
7. Oficjalna strona prezydenta RP (2020), Wypowiedż dla mediów po spotkaniu z Prezydentem Ukrainy, prezydent.pl https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/wystapienia/art,957,wypowiedz-dla-mediow-po-spotkaniu-z-prezydentem-ukrainy.html [dostęp 14 lutego 2020].
8. Oficjalna strona prezydenta Ukrainy (2019), Україна і Польща домовились оновити і перезавантажити двосторонню робочу групу з вирішення проблемних історичнихпитань – Володимир Зеленський, president.gov.ua https://www.president.gov.ua/news/ukrayina-ta-polsha-domovilis-onoviti-j-perezavantazhiti-dvos-57029 [dostęp 14 lutego 2020].
9. Oficjalna strona prezydenta Ukrainy (2020), Україна і Польща з відкритим серцем рухаються у майбутнє і акцентуватимуть увагу на тому, що об’єднує – Володимир Зеленський за підсумками зустрічі з Анджеєм Дудою, president.gov.ua https://www.president.gov.ua/news/ukrayina-ta-polsha-z-vidkritim-sercem-ruhayutsya-u-majbutnye-59481 [dostęp 14 lutego 2020].
10. Szewczenko O., Zaniewicz M. (2019), Zełeński: „Polska jest dla Ukraińców uniwersytetem europejskiego stylu życia”, eastbook.eu https://www.eastbook.eu/2019/03/22/zelenski-polska-jest-dla-ukraincow-uniwersytetem-europejskiego-stylu-zycia/ [dostęp 14 lutego 2020].
11. Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej (2020), Голова Українського інституту національної пам’яті та посол Польщі обговорили напрямки співпраці, uinp.gov.ua https://uinp.gov.ua/pres-centr/novyny/golova-ukrayinskogo-instytutu-nacionalnoyi-pamyati-ta-posol-polshchi-obgovoryly-napryamky-spivpraci [dostęp 14 lutego 2020].
12. UNN (2020), Україна відреагувала за заяву послів Польщі та Ізраїлю щодо вшануванняпам’яті Бандери та інших, unn.com.ua https://www.unn.com.ua/uk/exclusive/1844815-ukrayina-vidreaguvala-na-zayavu-polschi-ta-izrayilyu-schodo-vshanuvannyam-pamyati-banderi-ta-inshikh [dostęp 14 lutego 2020].

[1]Warto przypomnieć, że to właśnie były prezes UIPN Wołodymyr Wiatrowycz był inicjatorem zamrożenia pracy polsko-ukraińskiego forum historycznego oraz blokowania wydania zezwoleń polskim naukowcom na prowadzenie prac poszukiwawczych, w tym ekshumacyjnych, na terytorium Ukrainy.