Perspektywy rozbudowy Południowego Korytarza Gazowego

• Południowy Korytarz Gazowy (Southern Gas Corridor – SGC) powinien zacząć funkcjonować z końcem 2020 roku, umożliwiając bezpośrednie dostawy azerbejdżańskiego gazu do Europy. Pomimo tego, już teraz trwają dyskusje nad tym, czy należy inwestować w podwojenie dostępnych przepustowości SGC.
• Niezależnie od możliwego zainteresowania odbiorców w Europie i Turcji, osobnym problemem pozostaje zapewnienie wystarczających źródeł gazu, które uzasadniałyby rozbudowę Korytarza. Perspektywy wzrostu wydobycia w Azerbejdżanie w dobie COVID-19 pozostają niepewne, zaś budowa gazociągu transkaspijskiego z Turkmenistanu wciąż nie wydaje się możliwa.
• Potencjalnie rozbudową SGC mogą być zainteresowani Rosjanie. Gazprom mógłby dostarczać swój gaz do Azerbejdżanu, albo wtłaczać część surowca (po dokonaniu odpowiednich inwestycji) na tureckim odcinku Korytarza.

9 czerwca 2020 roku ułożono kolejny odcinek gazociągu Trans Adriatic Pipeline (TAP), biegnącego od granicy grecko-tureckiej do Albanii, a następnie dnem Morza Adriatyckiego do Włoch. Jeżeli tylko zakładane obecnie tempo prac zostanie dotrzymane, to cały TAP będzie mógł zostać oddany do użytku już pod koniec roku, umożliwiając tym samym dostawy azerbejdżańskiego gazu ziemnego do Europy w ramach szerzej rozumianego projektu Południowego Korytarza Gazowego. Znakomita większość przepustowości została już zresztą zarezerwowana dwa lata temu za zasadach ship-or-pay na okres 25 lat (Hall, 2018), a same kontrakty na sprzedaż surowca europejskim spółkom (łącznie 9 różnych firm) zawarto jeszcze w 2013 roku (BP, 2013).

Choć sam przesył azerbejdżańskiego gazu do UE jeszcze nie ruszył, w ciągu kilku najbliższych lat spodziewana jest decyzja, czy SGC zostanie dodatkowo rozbudowany. Zgodnie z pierwotnymi założeniami całość projektu ma być skalowalna tak, by dostępne przepustowości mogły zostać podwojone. Warunkiem pozostaje jednak zaistnienie wystarczającego zainteresowania rynkowego – po stronie popytu, ale i po stronie podaży. Oznacza to w praktyce, że rozbudowa SGC będzie zależeć także od tego, czy w perspektywie kolejnych lat Azerbejdżan lub inne państwa regionu będą w ogóle w stanie zaoferować Europie dodatkowe wolumeny „błękitnego paliwa”.

Czym jest Południowy Korytarz Gazowy?

Koncepcja utworzenia nowego korytarza dostaw gazu z basenu Morza Kaspijskiego do Europy powstała jeszcze w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, jednak w swojej obecnej formie idea SGC istnieje dopiero od 10 lat (finalne porozumienie ws. realizacji inwestycji podpisano z kolei w grudniu 2013 roku). Najkrócej mówiąc – Południowy Korytarz Gazowy to tak naprawdę pakiet kilku powiązanych ze sobą sub-projektów o łącznej wartości przeszło 40 mld USD. Składają się na niego odpowiednio:

• inwestycje upstream (projekt wydobywczy Shah Deniz-2) i midstream (zakład przetwarzania gazu w Sanqaçal) w Azerbejdżanie,
• rozbudowa Gazociągu Południowokaukaskiego (South Caucasus Pipeline), biegnącego przez Azerbejdżan i Gruzję do granicy z Turcją,
• budowa gazociągu TANAP (Trans-Anatolian Natural Gas Pipeline) o przepustowości 16 mld m³/r od granicy gruzińsko-tureckiej do granicy z Grecją,
• budowa gazociągu TAP o przepustowości 10 mld m³/r od granicy gruzińsko-tureckiej do Włoch,
• inwestycje midstream w obrębie włoskiego systemu przesyłowego.

Mapa 1.

Przebieg Południowego Korytarza Gazowego

Źródło: Trans Adriatic Pipeline AG (2020), Southern Gas Corridor, tap-ag.com, <https://www.tap-ag.com
/the-pipeline/the-big-picture/southern-gas-corridor> [dostęp 21 lipca 2020].

Tak rozumiany projekt Południowego Korytarza Gazowego mógł zaistnieć dzięki zachodzącej synergii interesów. Po pierwsze, SGC stanowi kluczowy projekt dla Azerbejdżanu, pozwalając zwiększyć poziom eksportu gazu o niemal 200% względem poziomu z 2017 roku, tj. sprzed zainicjowania dostaw gazociągiem TANAP do Turcji (The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan, 2018). Po drugie, całość przedsięwzięcia od początku miała także pełne uzasadnienie ekonomiczne: zarówno dla konsorcjantów Shah Deniz-2 (brytyjskie BP, tureckie Türkiye Petrolleri, malezyjski Petronas, azerbejdżański Socar, rosyjski Łukoil oraz irański NIOC), jak i dla importerów surowca w Turcji i w Europie. Po trzecie wreszcie, projekt posiada też znaczący parasol polityczny ze strony Brukseli oraz Waszyngtonu, które na przestrzeni ostatnich lat wielokrotnie podkreślały znaczenie SGC dla dywersyfikacji i rozwoju rynku gazu na Starym Kontynencie. Notabene, analogiczne stanowisko prezentuje także Polska, co polski MSZ potwierdził ostatnio na przełomie czerwca i lipca br. w wypowiedzi prasowej dla azerbejdżańskiej agencji prasowej Trend (Zeynalova, 2020).

Czekając na decyzję o rozbudowie

Jak już wspomniano, poszczególne odcinki Południowego Korytarza Gazowego zostały zaprojektowane w taki sposób, by ewentualne zwiększenie dostępnych mocy przesyłowych było względnie łatwe, jeżeli pojawi się tylko stosowne zainteresowanie rynkowe. Na obecnym, pierwszym etapie projektu łączna przepustowość SGC to 16 mld m³/r (10 mld m³/r na rynki europejskie i 6 mld m³/r dla odbiorców w Turcji), choć w przypadku rozbudowy możliwy wolumen dostaw miałby zostać podwojony, a w niesprecyzowanej przyszłości nawet kolejny raz zwiększany (na taką możliwość wskazywali w przeszłości Azerbejdżanie (Pirani, 2018)). Póki co jednak, ewentualne rozszerzenie przepustowości Korytarza do rzeczonych 32 mld m³/r będzie wymagało modernizacji tłoczni na trasie SGC, budowy nowego gazociągu tranzytowego w Gruzji (Roberts, 2018) i co najważniejsze: gwarancji istnienia źródeł zaopatrzenia w dodatkowe wolumeny surowca (w samym Azerbejdżanie lub w regionie) oraz odpowiedniego popytu (przede wszystkim w Europie).

Na dziś mogłoby wydawać się, że projekt rozbudowy SGC jest pozytywnie odbierany przez sam rynek. W drugiej połowie 2019 roku przeprowadzone zostały niewiążące testy rynkowe typu open season dla ew. rozbudowy gazociągu TAP do 20 mld m³/r, które wskazały, że inwestycja powinna być uzasadniona. Obecnie z kolei przygotowywana jest na lipiec 2021 roku kolejna, wiążąca już, runda testów, w której shipperzy będą mogli faktycznie zarezerwować mające pojawić się w przyszłości przepustowości (TAP AG 2020). Co więcej, niezależnie od ww. zainteresowania na odcinku europejskim, należy również zakładać, że rozbudowie Korytarza powinni sprzyjać Turcy, starający się budować w swoim kraju regionalny hub gazowy.

Pomimo obiecujących wyników testów rynkowych dla rozbudowy TAP, nie jest jasnym, kto mógłby faktycznie stać się dostawcą dodatkowych wolumenów gazu (na dotychczasowym etapie nie ujawniano danych oferentów). Tradycyjnie rozważane są różne scenariusze, w których to surowiec dostarczać mogliby nie tylko Azerbejdżanie, ale i inni producenci z szerzej rozumianego regionu (np. Turkmenistan, Irak, Iran, czy Rosja), jednak większość z tych hipotetycznych wariantów pozostaje nierealna. Jak się wydaje, bardziej dogłębnej analizy wymagają jedynie trzy opcje:

• powodzenie nowych projektów wydobywczych w Azerbejdżanie,
• realizacja projektu budowy gazociągu transkaspijskiego, łączącego Turkmenistan z Azerbejdżanem,
• podłączenie się Rosjan do projektu SGC.

Niepewne perspektywy dla kaspijskiego surowca

Póki co nie sposób stwierdzić, czy dodatkowe 16 mld m³/r gazu na potrzeby rozbudowanego SGC będą w stanie zapewnić działający w Azerbejdżanie producenci. Zarówno przed, jak i po wybuchu pandemii COVID-19 wybrani analitycy oceniali, że powodzenie nowych azerbejdżańskich projektów wydobywczych pozostaje niepewne (Pirani, 2018; Murphy, 2020; Karayianni, 2020). Należy podkreślić, że przedsięwzięcia te (m.in. najbardziej chyba dziś obiecujące złoża Şəfəq-Asiman, Abşeron (II faza), Azəri-Çıraq-Günəşli (złoże samodzielne), czy Babək) wciąż wymagają pozytywnych wyników odwiertów eksploracyjnych lub podjęcia wiążących decyzji inwestycyjnych. O te ostatnie może zaś być w najbliższych latach dodatkowo ciężko, biorąc pod uwagę niepewne perspektywy rozwoju sytuacji epidemicznej na świecie. Już w poprzednich miesiącach skutki gospodarcze COVID-19 (lub nawet utrudnienia logistyczne powodowane pandemią) sprawiły, że norweski Equinor został zmuszony do odłożenia w czasie odwiertów poszukiwawczych w ramach złoża Aypara, zaś brytyjskie BP do opóźnienia prac w ramach projektów Şəfəq-Asiman i D230 (Khatinoglu i Shaban, 2020).

Osobną kwestią pozostają także nikłe perspektywy dla dostaw turkmeńskiego gazu. Ewentualny eksport surowca z Turkmenistanu na Zachód wymaga bowiem budowy podmorskiego gazociągu transkaspijskiego, co pozostaje niemożliwe przede wszystkim ze względu na problemy związane ze statusem prawnomiędzynarodowym Morza Kaspijskiego. Obecnie temat ten jest ponownie dyskutowany, jako że w 2018 roku tzw. „kaspijskiej piątce” (Rosja, Kazachstan, Turkmenistan, Iran, Azerbejdżan) udało się podpisać negocjowaną od ponad ćwierć wieku konwencję o statusie prawnym akwenu. Dokument wciąż nie został jednak jeszcze ratyfikowany przez Iran, a jego treść – wbrew licznym opiniom – i tak nie przesądza, że gazociąg mógłby zostać bezproblemowo zbudowany (Kubiak, 2018). Owszem, w treści konwencji wyrażono zgodę na układanie rurociągów transgranicznych po dnie Morza Kaspijskiego. Jak to jednak zwykle bywa, diabeł tkwi w szczegółach.

Po pierwsze, zgodnie z podpisaną w 2018 roku konwencją, państwa nadbrzeżne wciąż muszą dokonać podziału akwenu, zawierając osobne dwu- i trójstronne porozumienia. Tym samym, by umożliwić budowę gazociągu transkaspijskiego, koniecznym jest by Azerbejdżan, Turkmenistan i Iran zdołały pogodzić swoje sprzeczne roszczenia terytorialne, przystając na ostateczną delimitację sektorów (i znajdujących się tam surowców naturalnych). Po drugie, nawet gdyby miało dojść do faktycznej budowy rurociągu, to inwestycja wciąż będzie mogła być negatywnie opiniowana przez Rosję i Iran, które mogą wskazywać na zagrożenia dla środowiska naturalnego, opóźniając, a kto wie czy nie blokując realizację przedsięwzięcia na ścieżce administracyjnej. Scenariusz ten powinien być realnie brany pod uwagę zwłaszcza, że dość otwarcie mówią o nim same władze w Moskwie i Teheranie (Pannier, 2019).

Gaz dostarczą Rosjanie?

Ukazana powyżej sytuacja, w której rozbudowa Południowego Korytarza Gazowego może być w najbliższym czasie zagrożona z powodu braku dostępnych wolumenów surowca, stanowi podwójną korzyść dla Rosjan. Z jednej strony, będzie to oznaczało nieco mniejszą konkurencję na południowoeuropejskim rynku gazu dla rosyjskiego Gazpromu. Z drugiej zaś, co ważniejsze, potencjalnie otwiera to możliwość dołączenia do projektu SGC właśnie samym Rosjanom. W teorii rosyjski gaz mógłby albo zasilać Korytarz już w Azerbejdżanie poprzez istniejące, poradzieckie gazociągi łączące oba państwa, albo być wtłaczany za pośrednictwem rurociągów między Rosją a Turcją (Blue Stream, TurkStream).

W pierwszym wariancie, Gazprom mógłby dostarczać swój gaz do Azerbejdżanu za pośrednictwem magistrali Mozdok-Kazimagomed-Baku o przepustowości rzędu 13 mld m³/r. Co przy tym istotne, taką teoretyczną możliwość na początku 2020 roku sugerował zarówno rosyjski ambasador w Baku (Turan, 2020), jak i prezydent Azerbejdżanu, Ilham Alijew (Князева, 2020). Wydaje się zresztą, że sami Rosjanie istotnie powinni być tym zainteresowani, jako że w najbliższych latach mogą nie być w stanie rozbudowywać własnego połączenia z Turcją i Europą (gazociąg TurkStream) o kolejne nitki ze względu na amerykańskie sankcje (te same przepisy, które skutecznie utrudniają budowę Nord Stream 2 obejmują też ewentualny projekt TurkStream2, gdyby miał takowy być realizowany).

Drugi wariant, w którym rosyjski gaz byłby kierowany nie do Azerbejdżanu, ale do Turcji poprzez istniejące połączenia gazowe Blue Stream oraz TurkStream. Rurociągi te mogą być w najbliższej przyszłości wykorzystywane w niezadowalającym stopniu (Grabar, Soldatkin i Toksabay, 2020; Katona, 2020), co powinno rodzić zainteresowanie ze strony Gazpromu. W takim scenariuszu rosyjska spółka mogłaby chcieć zarezerwować mające pojawić się dodatkowe przepustowości TAP, a następnie, po przeprowadzeniu dodatkowych inwestycji w tureckim systemie przesyłowym, wtłaczać swój gaz do Południowego Korytarza Gazowego. O tym, czy taki scenariusz faktycznie jest rozważany przez Rosjan powinniśmy dowiedzieć się już w 2021 roku, gdy odbędzie się wiążąca faza testów rynkowych dla rozszerzenia mocy TAP, w ramach której ujawnione zostaną dane uczestników procedury.

Bibliografia

1. BP.com (2013), Shah Deniz major sales agreements with European gas purchasers concluded, bp.com <https://www.bp.com/en_az/azerbaijan/home/news/press-releases/shah-deniz-major-sales-agreements-with-european-gas-purchasers-c.html> [dostęp 12 lipca 2020].
2. Grabar M., Soldatkin V., Toksabay E. (2020), Russia’s Blue Stream gas pipeline to Turkey idle since May: sources, reuters.com <https://www.reuters.com/article/us-russia-turkey-gas/russias-blue-stream-gas-pipeline-to-turkey-idle-since-may-sources-idUSKBN24B1RI> [dostęp 12 lipca 2020].
3. Hall S. (2018), Azeri natural gas sellers book 8.6 Bcm/year long-term capacity to Italy: TAP, spglobal.com <https://www.spglobal.com/platts/en/market-insights/latest-news/natural-gas/082318-azeri-natural-gas-sellers-book-86-bcmyear-long-term-capacity-to-italy-tap> [dostęp 12 lipca 2020].
4. Karayinni M. (2020), The oil crisis and the future of the EU Southern Gas Corridor, neweurope.eu <https://www.neweurope.eu/article/the-oil-crisis-and-the-future-of-the-eu-southern-gas-corridor/> [dostep 12 lipca 2020].
5. Katona V. (2020), Suppliers Fight For Dominance In This Crucial Gas Market, oilprice.com <https://oilprice.com/Energy/Natural-Gas/Suppliers-Fight-For-Dominance-In-This-Crucial-Gas-Market.html> [dostęp 12 lipca 2020].
6. Khatinoglu D., Shaban I. (2020), IOCs Pare Back Plans in Azerbaijan, naturalgasworld.com < https://www.naturalgasworld.com/azerbaijan-78774> [dostęp 12 lipca 2020].
7. Князева M. (2020), Азербайджан не получал предложений использовать TANAP для газа из РФ, ria.ru <https://ria.ru/20200121/1563693492.html> [dostęp 12 lipca 2020].
8. Kubiak M. (2018), Kaspijska szachownica, new.org.pl <http://new.org.pl/5795-kaspijska-szachownica> [dostęp 12 lipca 2020].
9. Murphy J. (2020), Doubts hang over Azeri gas, naturalgasworld.com <https://www.naturalgasworld.com/doubts-hang-over-azeri-gas-ngw-magazine-77837> [dostęp 12 lipca 2020].
10. Pannier B. (2019), Russia, Iran Cite 'Ecological Concerns' In Opposing Trans-Caspian Pipeline, rferl.org <https://www.rferl.org/a/russia-iran-trans-caspian-pipeline-turkmenistan/30111805.html> [dostęp 12 lipca 2020].
11. Pirani S. (2018), Let’s not exaggerate: Southern Gas Corridor prospects to 2030, The Oxford Institute for Energy Studies <https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp-content/uploads/2018/07/Lets-not-exaggerate-Southern-Gas-Corridor-prospects-to-2030-NG-135.pdf> [dostęp 12 lipca 2020].
12. Robert J. M. (2018), Europe’s Southern Gas Corridor:The Italian (Dis)connection, Atlantic Council <https://espas.secure.europarl.europa.eu/orbis/sites/default/files
    /generated/document/en/Europe_s_Southern_Gas_Corridor_101018.pdf> [dostęp 12 lipca 2020].
13. TAP AG (2020), Binding Phase of the Market Test – Timing Update, tap-ag.com <https://www.tap-ag.com/news-and-events/2020/06/04/binding-phase-of-the-market-test-timing-update> [dostęp 12 lipca 2020].
14. The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan (2018), stat.gov.az <https://www.stat.gov.az/source/balance_fuel/?lang=en> [dostęp 12 lipca 2020].
15. Turan (2020), Ambassador of Russia: “Who Knows, Maybe Our Gas Will Connect to TANAP”, contact.az, <https://contact.az/ext/news/2020/1/subsc/energy%20news/en
    /86349.htm> [dostęp 12 lipca 2020].
16. Zeynalova L. (2020), Poland, Azerbaijan can cooperate in wind, biofuels or solar energy: ministry, trend.az <https://en.trend.az/business/energy/3262700.html> [dostęp 12 lipca 2020].

Zadanie jest finansowane ze środków otrzymanych z Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO