Serbia między Unią Europejską a Federacją Rosyjską: polityka „neutralności” Aleksandra Vučića

Na przestrzeni ostatnich kilku miesięcy miała miejsce seria spotkań wysokiego szczebla między przedstawicielami Serbii i Kosowa. W rozmowach pośredniczyła Unia Europejska oraz Stany Zjednoczone. Owe negocjacie pozostają znaczącym etapem na drodze integracji europejskiej państw Bałkanów Zachodnich, a w szczególności Serbii, stanowiąc zarazem jeden z istotnych warunków tego procesu.

Rok 2014 był świadkiem intensyfikacji kontaktów Serbii z UE, choć również i z Rosją. Wiązało się to po pierwsze ze startem tzw. procesu berlińskiego (inicjatywa wspierająca współpracę regionalną państw Bałkanów Zachodnich, uzupełniająca zarazem politykę rozszerzenia UE). Po drugie, w roku tym fotel premiera Serbii objął Aleksandar Vučić, uprzedni wicepremier i minister obrony. Pozwoliło to politykowi Serbskiej Partii Postępowej dalece zwiększyć swój wpływ na kształtowanie polityki zagranicznej państwa. 2014 rok wiąże się wreszcie z aneksją przez Rosję Półwyspu Krymskiego, a w konsekwencji z nałożeniem na nią sankcji przez wiele krajów. Taki rozwój sytuacji na arenie międzynarodowej doprowadził do nasilenia się napięć między Moskwą a „państwami Zachodu”. W obliczu takiego stanu rzeczy Serbia po uzyskaniu w Rosji (członku Rady Bezpieczeństwa ONZ) sojusznika w kwestii Kosowa (którego niepodległości Kreml nie uznaje) deklaruje odtąd politykę neutralności, nie przystąpiwszy do nakładania sankcji. Belgrad zręcznie wykorzystuje więc konfrontację wielkich graczy, upatrując okazji do uzyskania z obu stron ustępstw  (Launey Guy De, 2014).

Główne etapy współpracy Serbii z Unią Europejską i Federacją Rosyjską do 2014 roku

Serbia i Unia Europejska

Początków procesu integracji Serbii ze strukturami unijnymi, jak również jej stosunków z Federacją Rosyjską upatrywać należy niewątpliwie na długo przed dojściem Aleksandra Vučića do władzy. Stąd też wartymi nakreślenia są tutaj główne etapy dotychczasowej serbskiej drogi ku zjednoczonej Europie.

Negocjacje pomiędzy UE a Serbią stały się możliwe dopiero po zmianie władzy w Federalnej Republice Jugosławii, będącej wynikiem tzw. buldożerowej rewolucji, która to wybuchła 29 września 2000 roku i zakończyła się ustąpieniem Slobodana Miloševića ze stanowiska prezydenta 5 października tego roku. W wyniku przeprowadzonych następnie wyborów prezydenckich i parlamentarnych zwycięstwo odniosła koalicja pod nazwą Demokratyczna Opozycja Serbii. Intensyfikację procesów integracyjnych wywołało również opuszczenie państwa związkowego przez Czarnogórę i ogłoszenie niepodległości Serbii 5 czerwca 2006 roku. Po tych wydarzeniach Belgrad kontynuował rozmowy z Brukselą samodzielnie.

W 2000 roku Unia Europejska w ramach systemu autonomicznych środków handlowych jednostronnie zniosła cła na towary przemysłowe i rolnicze importowane z Serbii do krajów wspólnoty (MacPherson, 2000). W początkach nowego tysiąclecia takie posunięcie Brukseli było najdalej idącą ulgą handlową udzieloną przez UE państwu zewnętrznemu. Serbia natomiast do znoszenia ceł ze swej strony przystąpiła po dziewięciu latach, rozpoczynając w 2009 roku realizację handlowej części Układu o stowarzyszeniu i stabilizacji z 2008 roku (Prawo.pl, 2009).

1 czerwca 2003 roku na posiedzeniu Rady Europejskiej w Salonikach potwierdzono rozszerzenie zakresu unijnego „Procesu stabilizacji i stowarzyszenia” na zachodnią część Półwyspu Bałkańskiego. Serbia wraz z pięcioma innymi państwami Bałkanów Zachodnich (Albania, Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, dzisiejsza Macedonia Północna i Czarnogóra) uzyskała wówczas status „potencjalnego kandydata” (Komisja Europejska, 2003).

Negocjacje w sprawie podpisania wspomnianego Układu o stowarzyszeniu i stabilizacji między Serbią a UE rozpoczęły się 1 października 2005 roku. Pierwszą przeszkodą na drodze do dalszych negocjacji stała się kwestia stosunku Serbii do kooperacji z Międzynarodowym Trybunałem Karnym ds. byłej Jugosławii[1]. 3 maja 2006 nastąpiło wstrzymanie rozmów przez Brukselę, która tłumaczyła to posunięcie niewystarczającym poziomem współpracy Belgradu z Trybunałem. Komisja Europejska zażądała bowiem uprzednio od Serbii aresztowania i przekazania (do 30 kwietnia) owemu organowi generała Ratko Mladića, czego serbski rząd nie wykonał  (BBC.co.uk, 2006).

2006 rok przyniósł wybór na fotel prezydenta Serbii Borisa Tadića. Głównym elementem jego kampanii wyborczej była integracja europejska. Nowy serbski przywódca podjął pierwsze kroki nacelowane na nawiązanie współpracy z Trybunałem. 13 czerwca 2007 wznowiono rozmowy po aresztowaniu i ekstradycji byłego generała Zdravko Tolimira (Известия, 2007). Kolejną demonstracją proeuropejskiej postawy prezydenta i rządu było zatrzymanie oskarżonego o zbrodnie przeciwko kosowskim Albańczykom byłego szefa Służby Bezpieczeństwa Serbii Vlastimira  Đorđevića (Rferl.org, 2007).

29 kwietnia 2008 roku Wicepremier Božidar Đelić podpisał Układ o stowarzyszeniu i stabilizacji, a 9 września ratyfikowała go Skupsztina (Parlament Serbii) (Deutsche Welle, 2008b). Wszystkie państwa członkowskie UE ratyfikowały Układ 1 września 2013 roku (b92.net, 2013a).

Pomimo tego, iż do 2009 roku doszło do aresztowania jedynie byłego Prezydenta Republiki Serbskiej Radovana Karadžića, Holandia i Belgia (wymagające zatrzymania również generała Ratko Mladića i byłego Prezydenta Republiki Serbska Kraina Gorana Hadžića) były usatysfakcjonowane poziomem współpracy Serbii z Trybunałem (Коммерсантъ, 2008). Unia Europejska rozpoczęła zaś ze swojej strony realizację warunków Tymczasowego porozumienia w sprawie handlu, podpisanego równocześnie z Układem o stowarzyszeniu i stabilizacji. Od 19 grudnia 2009 roku obywatele Serbii posiadający paszporty biometryczne otrzymali prawo do podróżowania po krajach strefy Schengen bez konieczności posiadania wiz (BBC.co.uk, 2009).

22 grudnia 2009 roku Prezydent Serbii Boris Tadić złożył wniosek o przystąpienie Serbii do UE (Komisja Europejska, 2020). W dniu 12 października 2011 roku Komisja Europejska opublikowała raport dotyczący spełnienia przez Serbię kryteriów kopenhaskich, w którym zaleciła nadanie Serbii statusu państwa kandydującego do przystąpienia do Unii pod warunkiem, że kraj ten będzie kontynuował reformy w sferze politycznej i podejmie wysiłki ukierunkowane na poprawę stosunków z Kosowem (Komisja Europejska, 2011). Pomimo wielokrotnych deklaracji europejskich polityków, iż uznanie niepodległości Kosowa nie stanie się wymogiem dla wstąpienia Serbii w szeregi UE (EuropeanWesternBalkans, 2015; b92, 2011; BalkanInsight, 2012), to jednak właśnie owo kryterium w dużej mierze determinuje postęp Serbii na drodze ku integracji europejskiej.

24 lutego 2012 roku Serbia i Kosowo podpisały porozumienie, na mocy którego Prisztina uzyskała prawo do uczestnictwa w regionalnych forach międzynarodowych na Półwyspie Bałkańskim. Układające się strony zgodziły się również na wspólne zarządzanie punktami kontrolnymi na granicy administracyjnej (Barlovac, 2012).

1 marca 2012 roku Serbia uzyskała oficjalny status kraju kandydującego do przystąpienia do Unii Europejskiej. 19 kwietnia 2013 roku Serbia i Kosowo zawarły Porozumienie brukselskie dotyczące rozwiązania problemu północnego Kosowa (zamieszkanego głównie przez Serbów) oraz kwestii integracji europejskiej obydwu państw (RTS, 2013). W trzy dni później Komisja Europejska odnotowała normalizację stosunków między Serbią a Kosowem i zarekomendowała rozpoczęcie oficjalnych rozmów z Belgradem w sprawie przystąpienia do Wspólnoty (Pawlak, Santa, 2013). 21 stycznia 2014 roku w Brukseli odbyła się więc międzyrządowa konferencja, która zapoczątkowała formalne negocjacje w sprawie przystąpienia. Serbię reprezentowali Premier Ivica Dačić i jego zastępca Aleksandar Vučić (b92.net, 2014). Założono, że Serbia może uzyskać członkostwo do 2025 roku, przy czym kilka lat miałby zająć jeszcze proces ratyfikacji umowy przez państwa członkowskie (Regnum.ru, 2017).

Pochylając się nad kwestiami powiązań finansowo-gospodarczych, wspomnieć należy,  iż do 2014 roku Unia Europejska była głównym partnerem handlowym Serbii. Dwustronny obrót towarowy w 2013 roku wyniósł 16,3 mld euro, w tym 9,7 mld stanowiły dostawy z UE do Serbii, a 6,6 mld – serbski eksport do Unii (Нелаева, Семенов, 2015). Udział eksportu z Serbii do UE wynosił w 2013 roku 62,8 % całego krajowego eksportu. Inwestycje państw unijnych stanowiły 76% całkowitej liczby bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Serbii w latach 2005-2014. W ujęciu liczbowym oznacza to, iż w ciągu dziewięciu lat Unia zainwestowała w Serbii 13,5 mld euro. Wspólnota pozostaje ponadto dla Serbii największym donatorem, zapewniając jej znaczną pomoc finansową w różnych obszarach – od reformy administracji publicznej począwszy, przez rolnictwo, na ochronie środowiska kończąc. Serbia jest głównym odbiorcą pomocy z funduszy unijnych na terenie Bałkanów Zachodnich, otrzymując rocznie ok. 200 mln euro (Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji, 2018). W latach 2001-2014 Wspólnota przetransferowała na konta Belgradu pomoc w wysokości ponad 2,5 mld euro (Нелаева, Семенов, 2015).

Serbia i Rosja

Stosunki serbsko-rosyjskie aż do 2014 roku nie były raczej zbyt intensywne.  Dezintegracja Jugosławii i rozpad Związku Radzieckiego nastąpiły niemal równocześnie, zatem wspomniane państwa były podówczas zmuszone do skoncentrowania się na problemach wewnętrznych. W marcu 1999 roku Prezydent Rosji Boris Jelcyn opisując działania militarne NATO wobec Jugosławii, ocenił je jako „otwartą agresję”. Moskwa potępiła nadto akcję Sojuszu na forum ONZ (BBC.co.uk, 1999). To właśnie wówczas na serbskiej scenie politycznej zaistniała retoryka prorosyjska (The Daily Beast, 1999).

Rosja, podobnie jak Unia Europejska, dysponuje różnorodnymi, szerokimi powiązaniami z Republiką Serbii. Jej możliwości wywierania wpływu na Belgrad pozostają jednak uboższe niż te, jakie posiada Bruksela. Serbia i Bałkany Zachodnie stały się polem dla promowania interesów Rosji w początkach obecnego tysiąclecia, kiedy podjęto strategiczną decyzję o budowie Gazociągu Południowego (South Stream), który to rozwiązać miał problem tranzytu gazu do Europy z pominięciem tradycyjnych tras. W lutym 2013 roku Parlament Serbii uchwalił ustawę o nadaniu projektowi South Stream statusu o znaczeniu państwowym. Na realizację owego przedsięwzięcia na terytorium Republiki przeznaczono kwotę 1,7 mld dolarów. W związku z tym, decyzja o zakończeniu projektu z 2014 roku dla strony serbskiej była całkowicie niespodziewana (Нелаева, Семенов, 2015).

Choć od 2000 roku, gdy do władzy w Rosji doszedł Władimir Putin, nastąpiła intensyfikacja relacji na linii Moskwa-Belgrad, dotyczyła ona raczej kwestii drugorzędnych. Główne obszary współpracy określono dopiero w umowie zawartej w styczniu 2008 roku. Porozumienie określało kształt kooperacji w sektorze naftowym i gazowym na przestrzeni 30 kolejnych lat. Ponadto ustalono przekazanie rosyjskiemu Gazpromneftowi 51% akcji serbskiego monopolu naftowo-gazowego NIS za 400 mln euro i kolejne 550 mln euro w postaci przyszłych inwestycji rosyjskich (Shchedrov, 2008; РБК, 2009). Umowę zawarto notabene w miesiąc przed deklaracją niepodległości Kosowa w lutym 2008 roku. Fakt ten pozwala snuć przypuszczenia o zaistnieniu wcześniejszej dyskusji układających się stron odnośnie jednogłośnego stanowiska w kwestii statusu Kosowa.

Rosyjskie inwestycje w serbską gospodarkę na przestrzeni lat 2003-2013 obliczono na łączną sumę ok. 2,85 mld dolarów (Нелаева, Семенов, 2015). Dodatkowo, od 2008 roku Rosja i Serbia wprowadziły dla swych obywateli ruch bezwizowy między oboma krajami.

Mówiąc o innych jeszcze obszarach współpracy, wspomnieć należy o otwarciu w 2012 roku Centrum humanitarnego w Niszu – międzyrządowej organizacji z zadaniami ukierunkowanymi na doraźną pomoc humanitarną oraz zapobieganie klęskom żywiołowym i wypadkom spowodowanym przez człowieka wraz z usuwaniem ich skutków (RSHC, 2019). W maju kolejnego roku podpisano zaś Deklarację partnerstwa strategicznego między Federacją Rosyjską a Republiką Serbii, zgodnie z którą „głosi się ustanowienie stosunków partnerstwa strategicznego, które obejmują wszystkie obszary interakcji, w tym politykę, handel, gospodarkę, kulturę, naukę, technologię i edukację” (Официальный сайт Президента России, 2013).

Owe trzy filary stanowią od tamtego czasu podstawę rosyjsko-serbskiego partnerstwa. Serbowie otwierają swój sektor energetyczny na inwestorów z Rosji, Moskwa blokuje antyserbskie inicjatywy na forum ONZ (jak kwestia przyjęcia do grona członków Kosowa czy rezolucja ws. Srebrenicy[2]), a politycy wykorzystują nad wyraz nośną ideę słowiańsko-prawosławnego braterstwa do windowania swoich przedwyborczych rankingów.

Podstawowe kierunki polityki Aleksandra Vučića oraz instrumenty wpływu UE i Rosji na Serbię

Wybory

16 marca 2014 roku w Serbii odbyły się przedterminowe wybory parlamentarne, w których większość głosów (48,35%) zdobyła Serbska Partia Postępowa kierowana przez Aleksandara Vučića. Pozwoliło jej to wejść w koalicję z Socjalistyczną Partią Serbii. Blok obu ugrupowań obsadził 202 z 250 miejsc w Parlamencie (Парламентарни избори 16.03.2014, 2014). Już jednak w dwa lata później, 24 kwietnia 2016 roku, odbyły się kolejne przyspieszone wybory parlamentarne, w których zwycięstwo odniosła koalicja „Serbia wygrywa” (48,25% głosów) (Резултати избора за народне посланике Народне Скупштине Републике Србије, 2016). Do przedterminowego głosowania wezwał wówczas sam Vučić, który argumentował, iż kraj potrzebuje czterech lat stabilności na zakończenie procesu negocjacji akcesyjnych z UE (Руевич, 2016; Minns, 2016). Po ogłoszeniu wyników wyborczych stwierdził on natychmiast, iż wyborcy okazali poparcie dla przeprowadzanych przez rząd reform oraz dążenia do integracji europejskiej (Sekularac, Vasovac, 2016).

2 kwietnia 2017 roku, pomimo uprzednich zapewnień o niekandydowaniu (РТС, 2017), Aleksandar Vučić wygrał wybory prezydenckie zdobywając 56,01% głosów w pierwszej turze (Избори за председника Србије, 2017). W swoim pierwszym przemówieniu zapowiedział kontynuację kursu normalizacji stosunków z Kosowem (РИА Новости, 2017b). Zapowiedział również, iż zamierza kontynuować drogę kraju ku zjednoczonej Europie. Mówiąc o współpracy Serbii z NATO stwierdził, że Serbia zachowa militarną nеuturalność i nie przystąpi do transatlantyckiego Sojuszu (Пшеничников, 2017).

Jednym z pierwszych działań Vučića na stanowisku prezydenta, dosyć swoją drogą symbolicznych, stało się ponowne wprowadzenie do prezydenckiej rezydencji flagi UE. Jednak niemal równocześnie Vučić wyraził przekonanie, że nowy rząd Serbii, kierowany przez Anę Brnabić, nie przystąpi do europejskich sankcji wobec Rosji (РИА Новости, 2017a). Wyraźnie dało się więc wówczas zauważyć w tym postępowaniu Vučića deklarację prowadzenia polityki równowagi między Rosją a „Zachodem”, a nawet chęci kreowania Serbii jako swego rodzaju mediatora w dyskursie na linii Moskwa-Bruksela.

Vučić vobec UE

Aleksandar Vučić, gdy stanął na czele rządu, a następnie został wybrany prezydentem, podjął szereg działań ukierunkowanych na zbliżenie z UE. W lutym 2015 roku gabinet Vučića zawarł z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW) trzyletnią umowę o wartości 1,2 mld euro (w postaci środka zapobiegawczego) w celu zapewnienia długoterminowej stabilności finansowej kraju (International Monetary Fund, 2015). MFW, podobnie jak Unia, wyraził dla serbskich reform uznanie (mimo że w samej Serbii nie były one tak optymistycznie oceniane) (Talas.rs, 2018), określając je jako jeden z najbardziej udanych programów, jakie kiedykolwiek organizacja ta prowadziła (b92.net, 2017a; International Monetary Fund, 2015).

Kolejnym istotnym posunięciem Vučića stało się wsparcie Unii Europejskiej podczas kryzysu migracyjnego w latach 2015-2016, kiedy to serbski prezydent zdecydowanie poparł politykę kanclerz Niemiec Angeli Merkel, skrytykowawszy stanowisko niektórych państw członkowskich UE niechętnych przyjmowaniu migrantów (Jovanovic, Avramovic, 2015). Serbia już od początku kryzysu w 2015 roku otworzyła swoje granice dla uchodźców. Współpraca w tym aspekcie trwa do dziś. 19 listopada 2019 roku zostało podpisane porozumienie o wspólnych działaniach z Frontexem (Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej) (Bryś, 2019), organizowane są nowe obozy dla uchodźców, UE udziela wsparcia finansowego Serbii (130 mln euro od 2015 roku) i Bałkanom Zachodnim (Васильева, 2020). Wśród części przedstawicieli serbskich władz narasta jednak niezadowolenie z tak liberalnego sposobu prowadzenia polityki migracyjnej (Regnum.ru, 2020).

Za jedno z najważniejszych osiągnięć Vučića uznać należy rozpoczęcie procesu negocjacyjnego z Kosowem. Serbskie stanowisko w dyskusji o statusie tego państwa oraz uznanie (lub zanegowanie) jego niepodległości pozostają bowiem kluczowe na drodze Kosowa do UE. Aleksandar Vučić, nie będąc jeszcze nawet premierem, odegrał ważką rolę w tych negocjacjach, odwiedzając Brukselę i Kosowo w 2013 roku oraz omawiając szczegóły ugody politycznej między Belgradem a Prisztiną (Sengupta, 2013; Rferl.org, 2013; BBC.com, 2013). Rozmowy te zakończyły się wówczas podpisaniem 19 kwietnia 2013 roku Porozumienia brukselskiego, które zobowiązywało obie strony do wzajemnego poszanowania swych dążeń w procesie akcesji do UE, określało strukturę policji i procedury lokalnych wyborów we wszystkich częściach Kosowa, a także ustanawiało propozycję utworzenia tam Wspólnoty gmin serbskich (Barlovac, 2013; b92.net, 2013b).

Wciąż pojawiały się jednak okresy zaostrzenia stosunków między Serbią a Kosowem. Mowa tu chociażby o protestach Belgradu w sprawie kosowskich inicjatyw przystąpienia do oenzetowskich agend (Hajdar, Jovanovic, 2015), problemach z organizacją na terenie Kosowa Wspólnoty gmin serbskich (EuropeanWesternBalkans, 2016), aresztowaniu przez policję kosowską serbskiego polityka Marko Djurića (Morina, Zivanovic, 2018), wprowadzeniu sankcji handlowych wymierzonych w Serbię (Zivanovic, Morina, 2018; Rferl.org, 2018), czy o wypowiedzianej przez Vučića groźbie inwazji militarnej (b92.net, 2018). Pomimo tego udało się jednak podpisać szereg umów w kluczowych obszarach (BBC.com, 2015). I tak w kwietniu 2020 roku zniesiono 100-procentowy podatek od serbskiego importu (Rferl.org, 2020a), w styczniu tego samego roku po raz pierwszy od ponad dwudziestu lat wznowiono połączenia lotnicze między Belgradem a Prisztiną (Davis, Jamieson, 2020). Wypracowano co więcej porozumienia w zakresie energetyki, które skutecznie położyły kres uzależnieniu Kosowa od serbskiej sieci energetycznej (Stojanovic, 2019).

Główne sukcesy osiągnięte w trakcie procesu negocjacyjnego toczącego się między Serbią a Kosowem wiążą się z umową zawartą we wrześniu 2020 roku za pośrednictwem Stanów Zjednoczonych. Porozumienie owo zakłada swobodniejszy tranzyt między krajami (w tym transport kolejowy i drogowy) oraz połączenie linii kolejowej Belgrad-Prisztina z portem morskim na wybrzeżu Adriatyku. Obie strony zgodziły się również na współpracę z Bankiem Eksportowo-Importowym Stanów Zjednoczonych (Export–Import Bank of the United States) i Międzynarodową Korporacją Rozwoju Finansowego Stanów Zjedonocznych (Albanian Daily News, 2020) oraz dołączyć do strefy „mini-Schengen”, obejmującej Serbię, Kosowo, Albanię i Macedonię Północną (EuropeanWesternBalkans, 2020). Co więcej, oprócz zawarcia porozumienia gospodarczego Serbia zgodziła się przenieść swoją ambasadę w Izraelu z Tel Awiwu do Jerozolimy (od czerwca 2021 roku), a Izrael i Kosowo uzgodniły wzajemne uznanie (co wskazuje na promowanie przez USA własnych interesów w procesie negocjacyjnym) (Gearan, 2020) .

We wrześniu 2020 roku, w rezultacie kolejnych spotkań odbywających się w Brukseli (Rferl.org, 2020b), po utrwaleniu porozumień gospodarczych uzgodniono mechanizmy poszukiwania osób zaginionych i wysiedlonych w wyniku starć wojskowych oraz sposoby organizacji wspólnot mniejszości narodowych (Exit.al, 2020; PrishtinaInsight.com, 2020).

Aleksandar Vučić objąwszy w 2014 roku stanowisko szefa rządu, a trzy lata później zasiadłszy w fotelu prezydenckim, dał się poznać jako zwolennik reform i kursu zbliżenia z UE. Z drugiej strony jednak nie zapomniał o podkreślaniu tradycyjnie przyjaznych stosunków z Rosją i Chinami. Nie sposób nie zauważyć, że współpraca z Brukselą przynosi pewne korzyści (na przykład pomoc finansową i inwestycje), jednocześnie pozwalając na dość dużą swobodę w podejmowaniu decyzji dotyczących stosunków z Moskwą.

Vučić wobec Federacji Rosyjskiej

Relacje Serbii z Rosją często przedstawiane są w kontekście łączących oba kraje długotrwałych więzi historycznych, które opierają się na wspólnocie religijnej i etnicznej (Đukić Pejić, 2019; RTS, 2019). Aleksandar Vučić, świadom faktu, iż znaczna część opinii publicznej tradycyjnie przejawia prorosyjskie nastroje, częstokroć w swych wystąpieniach podkreśla znaczenie owych powiązań (Iea.rs, 2019).

Najistotniejszą rosyjską inwestycją na serbskim rynku energetycznym, jak już wspomniano, jest dziś zakup przez „Gazprom-Neft” kontrolnego pakietu akcji serbskiej spółki naftowej NIS. W 2013 roku Gazprom zaoferował ponadto trzynastoprocentową zniżkę jeśli chodzi o cenę eksportu gazu do Serbii. Nowa stawka obowiązywać będzie do 2021 roku (Топалов, 2013). W grudniu 2017 roku Rosja zniosła zaś wymóg konsumpcji przez Serbię rosyjskiego gazu wyłącznie na rynku krajowym, umożliwiając jego reeksport (Soldatkin, 2017; Rudic, 2017). Ponadto w roku 2019 rozpoczęto budowę drugiej nitki gazociągu Gazpromu o nazwie „Turecki Potok” (TurkStream), który to przebiegać ma przez terytorium serbskie. Polityka energetyczna pozostaje zatem kluczowym narzędziem rosyjskich wpływów w Serbii. Rurociąg TurkStream przyczyni się zaś zapewne do dalszego umocnienia rosyjskiej hegemonii energetycznej w Europie Wschodniej i na Bałkanach.

Schemat 1.

TurkStream i jego odnogi na terytorium Bałkanów

Żródło: Tagliapietra, 2018

 

Rosja bierze ponadto udział w przebudowie elektrowni wodnej „Djerdap-2”, a rosyjskie inwestycje są kierowane także na modernizację infrastruktury kolejowej i lotniczej. Moskwa przejawia natomiast mniejsze zainteresowanie rynkiem finansowym Serbii, choć mimo wszystko obecne są tu też trzy rosyjskie banki – Sbierbank, VTB i Expobank (Движение фармеров Сербии, brak roku). Ogólnie rzecz biorąc, w ciągu ostatnich kilku lat wartość rosyjskich inwestycji w serbską gospodarkę przekroczyła 3 miliardy dolarów.

Mówiąc o inwestycjach pośrednich, warto podkreślić współpracę wojskowo-techniczną między obydwoma krajami: zakup śmigłowców (Vasovic, 2016), myśliwców, czołgów (Sabak, 2016), transporterów opancerzonych, kompleksów radioelektronicznych, broni (Центр анализа мировой торговли оружием, 2019) itp. Serbia bierze również udział w rosyjsko-białorusko-serbskich igrzyskach wojskowych pod nazwą „Bractwo słowiańskie” (rok 2020 był jednak wyjątkiem: igrzyska miały odbywać się na terenie Białorusi i Serbia nie brała w nich udziału).

Intensyfikacja kontaktów w ostatnim pięcioleciu została odnotowana również na poziomie politycznym. Vučić utrzymuje tradycyjnie dobre stosunki między Serbią a Rosją. Kierowany przez niego rząd odmówił nałożenia sankcji na Rosję po konflikcie na Ukrainie i aneksji Krymu. Vučić wielokrotnie powtarzał, że Serbia zamierza utrzymać zaangażowanie w proces integracji europejskiej, lecz zachowa również historyczne stosunki z Rosją. Podczas swojej pierwszej oficjalnej wizyty w Moskwie jako prezydent Serbii, wyraził wdzięczność dla Kremla za ochronę interesów narodowych Serbii i stwierdził, że „Serbia nigdy nie nałoży sankcji na Federację Rosyjską”. Jednocześnie skupił się na umacnianiu współpracy w zakresie przemysłu zbrojeniowego i energetyki (b92.net, 2017b).

W aspekcie politycznym, najważniejszą kwestią wydaje się wciąż być sprawa Kosowa. Rosja poparła stanowisko Serbii wobec Prisztiny po jej ostatniej deklaracji niepodległości z 2008 roku. Putin i Ławrow wielokrotnie podkreślali, że jednostronne uznanie niezależności Kosowa przez kilka głównych mocarstw światowych jest „strasznym precedensem”, który „łamie cały system stosunków międzynarodowych” (Deutsche Welle, 2008a; РИА Новости, 2008).

Mimo iż Kreml zdecydowanie stoi na stanowisku przeciwnym niepodległości Kosowa, poparł jednak zawarte za pośrednictwem Donalda Trumpa we wrześniu 2020 roku porozumienie w sprawie normalizacji stosunków między Kosowem a Serbią. Posunięcie to spowodowane być mogło dążeniem Rosji do złagodzenia sankcji w obliczu pogorszenia się sytuacji wewnętrznej w związku z globalną recesją wywołaną  przez pandemię COVID-19 (Teslova, 2020).

25 października 2019 roku podpisano umowę o wolnym handlu między Serbią a Eurazjatycką Unią Gospodarczą (Евразийская экономическая комиссия, 2019). Wydaje się jednak, że organizacja ta przejawia raczej wpływ polityczny niż gospodarczy i jest wykorzystywana przez Rosję i Serbię, aby po raz kolejny podkreślić i wykazać ścisłą współpracę między tymi państwami (Лане, 2019).

Na poziomie dyplomacji niepaństwowej Rosja wspiera szereg organizacji reprezentujących jej interesy: Rosyjskie Ośrodki na Uniwersytecie w Belgradzie i w Gimnazjum w Nowym Sadzie, Ruski Dom, a także liczne serbsko-rosyjskie organizacje pozarządowe promujące idee panslawizmu. Moskwa pozostaje również aktywna w przestrzeni informacyjnej: od 2015 roku działa kanał informacyjny „Sputnik” (dawniej Russia Today) w języku serbskim.

Swoją rolę na polu stosunków rosyjsko-serbskich odgrywa również Rosyjski Kościół Prawosławny (RPC). Patriarcha Cyryl regularnie odwiedza Belgrad i spotyka się z serbskimi dygnitarzami i politykami. Stanowisko RPC pozostaje w zgodzie z tym przejawianym przez Kreml (niedopuszczalność niepodległości Kosowa, NATO jako podmiot odpowiedzialny za nieodwracalne szkody w historycznym i kulturowym dziedzictwie Serbii, historyczne i duchowe więzi między Rosją a Serbią) (Варга, 2014; Борисов, 2019). Dodatkowo Kościół prawosławny posługuje się jeszcze retoryką „duchowego upadku” Zachodu, wobec którego duchowo winien jednoczyć się Wschód (Стегликова, 2016). Cerkiew regularnie organizuje ponadto akcje zbierania funduszy i wymiany kulturowe.

We współpracy z innymi instytucjami międzynarodowymi rząd serbski próbuje manewrować między dwiema siłami: współpracuje z NATO w ramach programu „Partnerstwo dla pokoju” i utrzymuje status obserwatora przy Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym.

Nie sposób przeoczyć faktu, iż obecność Rosji w Serbii jest dość zauważalna. Jak już wspomniano, badania opinii publicznej pokazują, że Rosja postrzegana jest w Serbii jako główny „darczyńca”, wyprzedzając na tym polu UE czy USA (Nešić, 2018). Większość serbskiego społeczeństwa przejawia pozytywny stosunek do Moskwy. Z jednej strony więc integracja europejska pozostaje priorytetem w polityce Belgradu, z drugiej zaś strony takie elementy jak podatność serbskiej gospodarki, nierozstrzygnięte problemy związane z Kosowem i ogólnie – polityka narodowa, wzmacniają możliwości wpływu Moskwy na Belgrad w wielu kwestiach.

Wnioski

Porównywanie kursów politycznych UE i Rosji wobec Serbii nie jest zadaniem łatwym. W łonie europejskiej wspólnoty istnieją – jak wiadomo – podziały, podczas gdy Rosja zdaje się być – mniej lub bardziej – lecz jednak skonsolidowanym aktorem. Dokonana tutaj analiza niemniej pokazuje, iż Belgrad związany pozostaje faktycznie z obiema tymi stronami. Tak zwana „polityka neutralności” zdaje się być dla Serbii (czy też może konkretnie dla Aleksandra Vućića) naturalnym rozwiązaniem w obliczu jej geopolitycznego położenia. Nie da się jednak ostatecznie przesądzić, jak długo kurs taki pozostanie skuteczny.

Biorąc pod lupę siłę powiązań gospodarczych, nie sposób nie dostrzec znacznie silniejszej pozycji UE zarówno pod względem zasobów, jak i ich różnorodności. W porównaniu z Unią Rosja ma znacznie mniejsze doświadczenie w udzielaniu pomocy finansowej, handel dotyczy przede wszystkim eksportu surowców energetycznych, a inwestycje choć rosną, to nie w takim tempie jak te pochodzące z krajów unijnych. Korzyści z proeuropejskiej orientacji Serbii są oczywiste, ponieważ UE jest nie tylko głównym, ale przede wszystkim stałym darczyńcą, zainteresowanym stabilizacją regionu.

Rosja ze względu na powiązania historyczne i kulturowe wykazuje jednak pewną przewagę nad Unią Europejską, co widoczne jest zwłaszcza jeśli pod uwagę wziąć opinię starszego pokolenia (pomimo zmiany tego trendu w ostatnich latach). Żadna partia polityczna Serbii nie odważy się dziś zadeklarować poparcia dla niepodległości Kosowa. Tamtejsi politycy doskonale zdają sobie sprawę, że nie będą w stanie iść naprzód, jeśli problem ten pozostanie wciąż nierozwiązany. Aby wszak nie stracić popularności i autorytetu wśród wyborców, władze w Belgradzie przedstawić winny rozwiązanie takie, przy którym Serbia nie będzie uważana za stronę przegraną w sporze dotyczącym Kosowa. Tutaj z kolei Belgradowi niezbędny jest w procesie negocjacyjnym sprzymierzeniec z grona „wielkich mocarstw”, do której to roli dobrze zdaje nadawać się Rosja. Dopóki więc aktualna będzie kwestia kosowska i dopóki serbskie kierownictwo nie wypracuje akceptowalnego dla opinii publicznej rozwiązania problemu, dopóty Moskwa będzie zajmować poczesne miejsce w polityce zagranicznej Belgradu.

„Dzielone” pomiędzy UE i Rosję pozostają również powiązania kulturowe i potencjał soft power. Wpływ rosyjskiego soft power w Serbii jest bardziej widoczny, a to z kolei pozwala utrzymać pozytywny wizerunek Kremla. Jednak to do państw unijnych płynie główny strumień migrantów zarobkowych z Serbii, co też może z czasem odwrócić sympatie tamtejszego społeczeństwa.

Gdy mowa o unijnym wpływie na Serbię, silnymi narzędziami pozostają tutaj bez wątpienia polityka rozszerzenia oraz powiązania finansowo-gospodarcze i polityczne (mediacja w sprawie Kosowa, nawiązanie dialogu regionalnego). Z kolei Rosja aktywnie wykorzystuje opinię publiczną i rewizjonistyczne siły polityczne wraz z elementami gospodarczymi (inwestycje i dostawy energii) i aspektem międzynarodowym (wsparcie Serbii w ONZ).

Całość omawianego tutaj zagadnienia rozbija się dziś o jedno zasadnicze pytanie – czy Serbia zostanie członkiem Unii Europejskiej. Nie jest to oczywiście perspektywa kilku najbliższych lat. Istnieje bowiem wiele czynników spowalniających ów proces, a i zaistnieć mogą przecież nowe elementy mogące mieć decydujący wpływ na jego ostateczny rezultat.

Po pierwsze, Bruksela zainteresowana jest stabilizacją całego regionu, dlatego też zwraca swą uwagę na postęp w reformach we wszystkich krajach Bałkanów Zachodnich. Proces integracji europejskiej Serbii jest zatem ściśle powiązany m.in. z uregulowaniem stosunków czy wręcz nawiązaniem kontaktów z Macedonią Północną, Albanią, Kosowem, Bośnią i Hercegowiną oraz Czarnogórą (nie zapominajmy również o Chorwacji, należącym do regionu członku UE, z którym Serbia również winna nawiązywać stosunki, co wydaje się nad wyraz istotne w obliczu wspólnych pretensji oraz sporów historycznych). Oczekiwania unijnych władz odnośnie realizacji konkretnych reform gwarantujących przestrzeganie praworządności i dostosowania polityki zagranicznej kandydującego państwa do priorytetów unijnych zostały unormowane w tzw. „deklaracji zagrzebskiej” wydanej po niedawnym szczycie UE-Bałkany Zachodnie (Jurczyk, 2020). Możliwości gospodarcze i interesy polityczne każdego z wymienionych krajów mogą jednakże niekiedy stać w sprzeczności z procesem integracji europejskiej Serbii.

Po drugie, reformy przeprowadzone dotąd w Serbii nie budzą zbytniego optymizmu w wielu krajach członkowskich UE. Dla przykładu krytyce często poddaje się zapowiadaną przez Aleksandra Vučića walkę z korupcją i biurokracją, która póki co pozostaje jedynie w sferze deklaracji (Jahić, Jeremić, 2017). Ponadto chodzi m. in. o niski poziom niezależności mediów (RSF.org, 2020), i autorytaryzm samego prezydenta (Kišjuhas, 2019). Irytację i niezadowolenie Brukseli wywołuje również „przyjaźń” z Moskwą i Pekinem. Jeśli chodzi zaś o Rosję, pomimo wygłaszanych oświadczeń o ścisłej współpracy i wszechstronnym wsparciu, realizuje ona również własne interesy polityczne, gospodarcze i finansowe, kosztem Serbii (jak to miało przykładowo miejsce przy projekcie South Stream, w który Serbia zainwestowała znaczne środki).

Po trzecie, nie można pominąć ogromnej roli innych aktorów, na przykład Stanów Zjednoczonych i Chin. Znany jest wpływ USA jako aktywnego mediatora w negocjacjach między Belgradem a Prisztiną. Przed Stanami Zjednoczonymi (w roli przywódcy NATO) otwierają się również w Serbii spore możliwości współpracy (pomimo oświadczeń o niedołączaniu do sojuszu Serbia jest uczestnikiem niektórych programów: „Partnerstwo dla pokoju”, indywidualny plan partnerstwa, umowa o współpracy – SOFA, Status Forces Agreement, obecność kontyngentu pokojowego w Kosowie itp.).

Jeśli chodzi zaś o Chiny, ich zaangażowanie na Bałkanach ma głównie charakter gospodarczy. Dla Pekinu Serbia może być atrakcyjna jako jeden z partnerów inicjatywy „Jeden pas i jedna droga”, która łączy projekty „Gospodarczego Pasu Jedwabnego Szlaku” i „Morskiego Jedwabnego Szlaku XXI wieku” (partnerstwo gospodarcze, wzmocnienie wymiany kulturalnej i więzi między regionami). Ponadto wiadomo o chińskich inwestycjach w infrastrukturę kolejową i drogową, współpracy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Serbii z chińską firmą Huawei itp. (Габриэлян, 2019). Finalnie, Chiny pozostają dla Serbii atrakcyjnym partnerem z racji tego, iż nie naciskają oczywiście na przeprowadzanie reform, demokratyzację i przestrzeganie praw człowieka.

Jedynym możliwym scenariuszem wydaje się być dziś ten, w którym Aleksander Vučić długo jeszcze będzie deklarował kurs „neutralności” Serbii. Z jednej bowiem strony, gospodarczo i finansowo Serbia jest dosyć mocno związana z Unią Europejską. Z drugiej strony, serbskim sojusznikiem w kwestii Kosowa pozostaje Rosja (nie wyłączając też współpracy gospodarczej i wojskowej), co daje możliwości swego rodzaju „szantażowania” Brukseli. Ostatecznie, nie sposób zapomnieć o wewnętrznej polityce Vučića. Na tym polu bowiem ewentualne wyraźne poparcie i integracja z jedną ze stron pozbawią tak jego, jak i jego partię ważnych głosów w następnych wyborach.

Bibliografia

1. Борисов A. (2019), Патриарх Кирилл: Сербы страдали от бомб НАТО, так как боролись за свободу, rg.ru <https://rg.ru/2019/04/30/patriarh-kirill-serby-stradali-ot-bomb-nato-tak-kak-borolis-za-svobodu.html> [dostęp 31 października 2020].
2. Варга Б. (2014), Газ и православие: патриарх Кирилл в Сербии, bbc.com <https://www.bbc.com/ukrainian/ukraine_in_russian/2014/11/141117_ru_s_kyrylo_serbia2> [dostęp 31 października 2020].
3. Васильева М. (2020), Пограничный капкан: как выживают беженцы на окраинах Сербии, iz.ru <https://iz.ru/1019204/mariia-vasileva/pogranichnyi-kapkan-kak-vyzhivaiut-bezhentcy-na-okrainakh-serbii> [dostęp 31 października 2020].
4. Габриэлян Г. (2019), Китайский пояс примеряют на Балканах, novayagazeta.ru <https://novayagazeta.ru/articles/2019/08/30/81776-kitayskiy-poyas-primeryayut-na-balkanah> [dostęp 31 października 2020].
5. Движение фармеров Сербии (brak roku), Торгово-экономические отношения РС и РФ, import-iz-serbii.ru <http://import-iz-serbii.ru/torgovi%D0%B5-otnosheniya-serbii-i-rossii> [dostęp 31 października 2020].
6. Евразийская экономическая комиссия (2019), ЕАЭС и Сербия подписали Соглашение о свободной торговле, eurasiancommission.org <http://www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pages/25-10-2019-6.aspx> [dostęp 31 października 2020].
7. Избори за председника Србије 2017. Резултати (2017), izbori.live <https://www.izbori.live/?electionId=9&resultSourceId=13> [dostęp 31 października 2020].
8. Известия (2007), возобновились переговоры с Сербией о приеме в ЕС, iz.ru <https://iz.ru/news/401734> [dostęp 31 października 2020].
9. Лане Д. (2019), Мечтая о ЕС, Сербия сближается с ЕАЭС, ng.ru <https://www.ng.ru/dipkurer/2019-11-10/9_7722_serbia.html> [dostęp 31 października 2020].
10. Коммерсантъ (2008), ЕС не дает добро договору с Сербией, kommersant.ru <https://www.kommersant.ru/doc/1027125> [dostęp 31 października 2020].
11. Нелаева Г. А., Семенов А. В. Балканский треугольник: Сербия между Европейским союзом и Россией в 2000-е гг. // Сибирские исторические исследования. — 2015. — № 3.
12. Официальный сайт Президента России (2013), Декларация о стратегическом партнёрстве между Российской Федерацией и Республикой Сербией, kremlin.ru <http://kremlin.ru/supplement/1461> [dostęp 31 października 2020].
13. Парламентарни избори 16.03.2014 (2014), rik.parlament.gov.rs <https://web.archive.org/web/20140325225328/http:/www.rik.parlament.gov.rs/cirilica/Rezultati/Izbori2014Karte.pdf> [dostęp 31 października 2020].
14. Пшеничников И. (2017), В Сербии новый президент. Куда он поведет свою страну?, ru <https://ria.ru/20170531/1495464275.html> [dostęp 31 października 2020].
15. РБК (2009), „Газпром нефть” выкупила 51% сербской NIS за €400 млн, rbc.ru <https://www.rbc.ru/economics/03/02/2009/5703d1c29a79473dc814c23c> [dostęp 31 października 2020].
16. Резултати избора за народне посланике Народне Скупштине Републике Србије одржаних 24. априла и 4. маја 2016. Године (2016), rik.parlament.gov.rs <https://web.archive.org/web/20170516182651/http:/www.rik.parlament.gov.rs/doc/izbori-2016/rezultati/1.%20Zbirni_rezultati.pdf> [dostęp 31 października 2020].
17. РИА Новости (2008), Объявление независимости Косово нарушает международное право – Лавров, ria.ru <https://ria.ru/20080318/101614843.html> [dostęp 31 października 2020].
18. РИА Новости (2017a), Президент Сербии уверен, что правительство не введет санкции против России, ria.ru <https://ria.ru/20170615/1496611934.html> [dostęp 31 października 2020].
19. РИА Новости (2017b), Сербия продолжит диалог с косовскими албанцами, заявил Вучич, ria.ru <https://ria.ru/20170531/1495476136.html> [dostęp 31 października 2020].
20. Российско-сербский гуманитарный центр (2019), ihc.rs <http://ihc.rs/about> [dostęp 31 października 2020].
21. РТС (2017), Председништво СНС-а: Вучић кандидат за председника, rts.rs <https://www.rts.rs/page/stories/ci/story/1/politika/2631324/predsednistvo-sns-a-vucic-kandidat-za-predsednika.html> [dostęp 31 października 2020].
22. Руевич Н. (2016), Досрочные выборы в Сербии: премьер Вучич укрепляет власть, p.dw.com <https://p.dw.com/p/1Hg3a> [dostęp 31 października 2020].
23. Стегликова Дж. (2016), Патриарх Кирилл — посланник Путина на Запад, inosmi.ru <https://inosmi.ru/politic/20160215/235403026.html> [dostęp 31 października 2020].
24. Топалов А. (2013), Сербия получила скидку за «Южный поток», gazeta.ru <https://www.gazeta.ru/business/2013/03/27/kz_5119089.shtml> [dostęp 31 października 2020].
25. Центр анализа мировой торговли оружием (2019), Россия заключила три оружейных контракта с Сербией, armstrade.org <https://armstrade.org/includes/periodics/news/2019/0215/132551013/detail.shtml> [dostęp 31 października 2020].
26. BBC.co.uk (2006), Отказ ЕС от переговоров „ударит по Сербии”, news.bbc.co.uk <http://news.bbc.co.uk/hi/russian/news/newsid_4969000/4969074.stm> [dostęp 31 października 2020].
27. Deutsche Welle (2008a), Путин назвал суверенитет Косово „страшным прецедентом”, p.dw.com <https://p.dw.com/p/DC2T> [dostęp 31 października 2020].
28. Deutsche Welle (2008b), Сербский парламент одобрил договор о сотрудничестве с Евросоюзом, dw.com <https://p.dw.com/p/FE9D> [dostęp 31 października 2020].
29. Regnum.ru (2017), Брюссель обозначил сроки принятия Сербии в Европейский союз, regnum.ru <https://regnum.ru/news/polit/2322656.html> [dostęp 31 października 2020].
30. Regnum.ru (2020), Сербия отказалась стать парковкой для мигрантов, regnum.ru <https://regnum.ru/news/polit/2874268.html> [dostęp 31 października 2020].
31. Albanian Daily News (2020), Kosovo-Serbia agreement signed at White House, albaniandailynews.com <https://albaniandailynews.com/news/full-kosovo-serbia-agreement-signed-at-white-house-1> [dostęp 31 października 2020].
32. B92.net (2011), Kosovo recognition „not condition for integrations”, b92.net <https://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2011&mm=05&dd=20&nav_id=74433 > [dostęp 31 października 2020].
33. B92.net (2013a), Lithuanian parliament ratifies SAA with Serbia, b92.net <https://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2013&mm=06&dd=18&nav_id=86664> [dostęp 31 października 2020].
34. B92.net (2013b), Unofficial text of proposed Kosovo agreement, b92.net <https://web.archive.org/web/20130927150747/http:/www.b92.net/eng/news/politics-article.php?yyyy=2013&mm=04&dd=19&nav_id=85799> [dostęp 31 października 2020].
35. B92.net (2014), Serbia starts negotiations to join EU, b92.net <https://www.b92.net/eng/news/politics.php?yyyy=2014&mm=01&dd=21&nav_id=89054> [dostęp 31 października 2020].
36. B92.net (2017a), EU „praises Serbia’s economic growth, outlines challenges”, b92.net <https://www.b92.net/eng/news/business.php?yyyy=2017&mm=05&dd=24&nav_id=101359> [dostęp 31 października 2020].
37. B92.net (2017b), Vučić: Mi smo mali i ponosni, hvala Rusima na tri stvari, b92.net <https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2017&mm=12&dd=19&nav_category=11&nav_id=1338021> [dostęp 31 października 2020].
38. B92.net (2018), Vučić: Teroristi hteli da pokažu moć i podršku Zapada, b92.net <https://www.b92.net/info/vesti/index.php?yyyy=2018&mm=03&dd=26&nav_category=640&nav_id=1373908> [dostęp 31 października 2020].
39. Balkaninsight.com (2012), EU: Serbia Does Not Have to Recognize Kosovo, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2012/09/05/eu-does-not-request-serbia-to-recognize-kosovo/> [dostęp 31 października 2020].
40. Barlovac B. (2012), Kosovo, Serbia Reach Deal on Regional Representation, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2012/02/24/kosovo-serbia-reach-deal-on-regional-representation/> [dostęp 31 października 2020].
41. Barlovac B. (2013), Kosovo and Serbia Reach Historic Deal in Brussels, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2013/04/19/kosovo-and-serbia-may-seal-eu-deal/> [dostęp 31 października 2020].
42. BBC.co.uk (1999), Russia condemns Nato at UN, news.bbc.co.uk <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/303127.stm> [dostęp 31 października 2020].
43. BBC.co.uk (2009), EU scraps visas for three Balkan states, news.bbc.co.uk <http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8387938.stm> [dostęp 31 października 2020].
44. BBC.com (2013), Aleksandar Vucic: Kosovo Serbs 'should accept deal', bbc.com <https://www.bbc.com/news/world-europe-22506485> [dostęp 31 października 2020].
45. BBC.com (2015), Kosovo and Serbia sign 'landmark' agreements, bbc.com <https://www.bbc.com/news/world-europe-34059497> [dostęp 31 października 2020].
46. Bryś M. (2019), Serbia podpisała porozumienie o współpracy z Frontexem, euractiv.pl <https://www.euractiv.pl/section/migracje/news/serbia-podpisala-porozumienie-o-wspolpracy-z-frontexem/> [dostęp 31 października 2020].
47. Davis S. i Jamieson A. (2020), Kosovo-Serbia flights to restart after two decades after historic air deal, euronews.com <https://www.euronews.com/2020/01/21/kosovo-serbia-flights-to-restart-after-two-decades-thecube> [dostęp 31 października 2020].
48. Delegacija Evropske unije u Republici Srbiji (2018), Pomoć EU Republici Srbiji, <http://europa.rs/pomoc-eu-republici-srbiji/> [dostęp 31 października 2020].
49. Đukić Pejić J. (2019), Rusija i Srbija: Ima neka tajna veza?, Deutsche Welle <https://p.dw.com/p/3GAsQ> [dostęp 31 października 2020].
50. Europeanwesternbalkans.com (2015), Mogherini in Belgrade: Firmly on the EU path, europeanwesternbalkans.com <https://europeanwesternbalkans.com/2015/03/28/mogherini-in-belgrade-firmly-on-the-eu-path/> [dostęp 31 października 2020].
51. Europeanwesternbalkans.com (2016), Thaçi: I hope that the issue of CSM will be resolved early in 2017, europeanwesternbalkans.com <https://europeanwesternbalkans.com/2016/12/30/thaci-i-hope-that-the-issue-of-csm-will-be-resolved-early-in-2017/> [dostęp 31 października 2020].
52. Europeanwesternbalkans.com (2020), Documents signed at the White House cover wider scope than expected, europeanwesternbalkans.com <https://europeanwesternbalkans.com/2020/09/04/documents-signed-at-the-white-house-cover-wider-scope-than-expected/> [dostęp 31 października 2020].
53. Exit.al (2020), Kosovo, Serbia Make Progress in All Three Topics during Brussels Dialogue, exit.al <https://exit.al/en/2020/09/07/kosovo-serbia-make-progress-in-all-three-topics-during-brussels-dialogue/> [dostęp 31 października 2020].
54. Gearan A. (2020), Serbia and Kosovo sign breakthrough economic accord that is short of normal relations, washingtonpost.com <https://www.washingtonpost.com/politics/trump-kosovo-serbia-agreement/2020/09/04/b1283f8c-eec0-11ea-99a1-71343d03bc29_story.html> [dostęp 31 października 2020].
55. Hajdar U. i Jovanovic I. (2015), Serbia Vows to Stop Kosovo Joining UNESCO, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2015/07/27/serbia-opposes-kosovo-s-unesco-membership/> [dostęp 31 października 2020].
56. Iea.rs (2019), Citizens’ attitudes towards Russia, iea.rs <https://iea.rs/en/blog/2019/09/26/stavovi-gradjana-prema-rusiji/> [dostęp 31 października 2020].
57. International Monetary Fund (2015), Press Release: IMF Executive Board Approves €1.2 billion Stand-By Arrangement for Serbia,org <https://www.imf.org/en/News/Articles/2015/09/14/01/49/pr1567> [dostęp 31 października 2020].
58. International Monetary Fund (2017), Serbia: Concluding Statement of the Mission for the 2017 Article IV Consultation and the Seventh Review under the Stand-By Arrangement (SBA), imf.org <https://www.imf.org/en/News/Articles/2017/07/05/mcs652017-serbia-concluding-statement-of-the-mission-for-the-2017-article-iv-consultation> [dostęp 31 października 2020].
59. International Monetary Fund (2017), Serbia: Concluding Statement of the Mission for the 2017 Article IV Consultation and the Seventh Review under the Stand-By Arrangement (SBA), imf.org <https://www.imf.org/en/News/Articles/2017/07/05/mcs652017-serbia-concluding-statement-of-the-mission-for-the-2017-article-iv-consultation> [dostęp 31 października 2020].
60. Jahić D. i Jeremić I. (2017), Koliko je zaista uspešna borba protiv korupcije i kriminala, cins.rs <https://www.cins.rs/koliko-je-zaista-uspesna-borba-protiv-korupcije-i-kriminala/> [dostęp 31 października 2020].
61. Jovanovic I. i Avramovic F. (2015),Serbia Will Take in Some Migrants, Vucic Says, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2015/09/02/serbia-to-receive-certain-number-of-migrants-pm-says-09-01-2015/> [dostęp 31 października 2020].
62. Jurczyk M. (2020), UE potwierdza europejskie aspiracje Bałkanów Zachodnich, euractiv.pl <https://www.euractiv.pl/section/polityka-zagraniczna-ue/news/szczyt-ue-potwierdza-europa-perspektywe-balkany-zachodnie-borrel-koronawirus-pandemia-demorkracja/> [dostęp 31 października 2020].
63. Kišjuhas A. (2019), Prpa: Vučić svih ovih godina pokušava da izgradi kult ličnosti, danas.rs <https://www.danas.rs/politika/prpa-vucic-svih-ovih-godina-pokusava-da-izgradi-kult-licnosti/> [dostęp 31 października 2020].
64. Komisja Europejska (2003), Eu-Western Balkans Summit Thessaloniki, 21 June 2003. Declaration, ec.europa.eu <https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/PRES_03_163> [dostęp 31 października 2020].
65. Komisja Europejska (2011), Conclusions and Recommendations of the Commission’s Opinions on the membership applications by Serbia, ec.europa.eu <https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/pdf/key_documents/2011/package/sr_conclusions_2011_en.pdf> [dostęp 31 października 2020].
66. Komisja Europejska (2020), European Neighbourhood Policy And Enlargement Negotiations, ec.europa.eu <https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/countries/detailed-country-information/serbia_en> [dostęp 31 października 2020].
67. Launey Guy De (2014), Serbia transforming from pariah to EU partner, bbc.com <https://www.bbc.com/news/world-europe-25808463> [dostęp 31 października 2020].
68. MacPherson R. (2000), EU, Lifting Sanctions, globalpolicy.org <https://www.globalpolicy.org/component/content/article/202/42527.html> [dostęp 31 października 2020].
69. Minns J. (2016), Serbia’s PM calls snap elections, eu <https://www.politico.eu/article/serbias-pm-calls-snap-elections-eu-accession/> [dostęp 31 października 2020].
70. Morina D. i Zivanovic M. (2018), Kosovo Arrests Serbian Official for Illegal Entry, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2018/03/26/kosovo-arrest-serb-official-marko-djuric-03-26-2018/> [dostęp 31 października 2020].
71. Nešić M. Gde je Rusija među donatorima u Srbiji? Slobodnaevropa.org <https://www.slobodnaevropa.org/a/29459781.html> [dostęp 31 października 2020].
72. Pawlak J. i Santa M. (2013), EU Commission recommends start of Serbia membership talks, reuters.com <https://www.reuters.com/article/us-eu-serbia-idUSBRE93L0AQ20130422> [dostęp 31 października 2020].
73. Prawo.pl (2009), W sprawie podjętej przez Serbię decyzji o jednostronnej realizacji umowy przejściowej w sprawie handlu i kwestii związanych z handlem między Wspólnotą Europejską a Republiką Serbii, prawo.pl <https://www.prawo.pl/akty/dz-u-ue-c-2009-83-28,67865338.html> [dostęp 31 października 2020].
74. Prishtinainsight.com (2020), Lajcak hails progress in Kosovo Serbia-dialogue, prishtinainsight.com <https://prishtinainsight.com/lajcak-hails-progress-in-kosovo-serbia-dialogue/> [dostęp 31 października 2020].
75. Republic Electoral Commission (2017), 12th Regular Press Conference of the Republic Electoral Commission, arhiva.rik.parlament.gov.rs <http://arhiva.rik.parlament.gov.rs/english/arhiva-konferencije-za-medije-2017.php> [dostęp 31 października 2020].
76. Rferl.org (2007), Former Serbian Minister Arrested in Montenegro, rferl.org <https://www.rferl.org/a/1077177.html> [dostęp 31 października 2020].
77. Rferl.org (2013), Belgrade Urges Serbs To Accept EU-Brokered Kosovo Deal, rferl.org <https://www.rferl.org/a/belgrade-urges-serbs-kosovo-deal/24984298.html> [dostęp 31 października 2020].
78. Rferl.org (2018), Kosovo Slaps 100 Percent Tariffs On Serbia, Bosnia To 'Defend Vital Interest', rferl.org <https://www.rferl.org/a/kosovo-slaps-100-percent-tariffs-on-serbia-bosnia-to-defend-vital-interest-/29613285.html/> [dostęp 31 października 2020].
79. Rferl.org (2020a), Kosovo Lifts 100 Percent Tariff On Serbia; Belgrade Calls It 'Fake News', rferl.org <https://www.rferl.org/a/kosovo-lifts-serbia-tariffs-belgrade/30521305.html> [dostęp 31 października 2020].
80. Rferl.org (2020b), Serbian, Kosovar LeadeRferlrs Meet EU Officials In Brussels On Heels Of 'Historic' U.S.-Mediated Deal, rferl.org <https://www.rferl.org/a/serbian-kosovar-leaders-in-brussels-on-heels-of-historic-u-s–mediated-deal/30824720.html> [dostęp 31 października 2020].
81. org (2020), A worrying state, rsf.org <https://rsf.org/en/serbia> [dostęp 31 października 2020].
82. RTS (2019), „Odnosi Srbije i Rusije na istorijski najvišem nivou”, rts.rs <https://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/drustvo/3683433/odnosi-srbije-i-rusije-na-istorijski-najvisem-nivou.html> [dostęp 31 października 2020].
83. RTS (2013), First agreement of principles governing the normalization of relations, rts.rs <https://www.rts.rs/upload/storyBoxFileData/2013/04/20/3224318/Originalni%20tekst%20Predloga%20sporazuma.pdf> [dostęp 31 października 2020].
84. Rudic F. (2017), Serbia’s Vucic Seals Kremlin Summit With Gas Deal, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2017/12/19/vucic-meets-putin-serbia-to-re-export-russian-gas-12-19-2017/> [dostęp 31 października 2020].
85. Sabak J. (2016), Russian “Gift” For Serbia. Tanks, Armoured Vehicles, Fighter Jets, defence24.com <https://www.defence24.com/russian-gift-for-serbia-tanks-armoured-vehicles-fighter-jets> [dostęp 31 października 2020].
86. Sekularac I. i Vasovic A. (2016), Serbian voters resoundingly endorse leader’s pro-EU policies, br.reuters.com <https://br.reuters.com/article/us-serbia-election-idUSKCN0XK0Q9> [dostęp 31 października 2020].
87. Sengupta K. (2013), Aleksandar Vucic: The man who’s bringing Belgrade in from the cold, independent.co.uk <https://www.independent.co.uk/news/world/europe/aleksandar-vucic-man-who-s-bringing-belgrade-cold-8745600.html> [dostęp 31 października 2020].
88. Shchedrov O. (2008), Serbia signs strategic energy deal with Russia, Reuters <https://uk.reuters.com/article/uk-russia-serbia-idUKL2515142420080125> [dostęp 31 października 2020].
89. Soldatkin V. (2017), Russia lifts gas re-export ban for Serbia, reuters.com <https://www.reuters.com/article/us-russia-serbia-gas/russia-lifts-gas-re-export-ban-for-serbia-idUSKBN1EC1YH> [dostęp 31 października 2020].
90. Stojanovic M. (2019), Kosovo Moves to Join Albanian Grid, Serbia Incensed, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2019/12/03/kosovo-moves-to-join-albanian-grid-serbia-incensed/> [dostęp 31 października 2020].
91. Tagliapietra S. (2018), Beyond Nord Stream 2: a look at Russia’s Turk Stream project, Bruegel.org <https://www.bruegel.org/2018/07/beyond-nord-stream-2-a-look-at-russias-turk-stream-project/?utm_content=buffer5b8c7&utm_medium=social&utm_source=twitter.com&utm_campaign=buffer%20(bruegel)&fbclid=IwAR1bnF-CNnKiCImBtwFxa5zwGha0SFfRJtURFT468C2orU_il3AzXIEXsew> [dostęp 31 października 2020].
92. Talas.rs (2018), Šta su vlade Ivice Dačića i Aleksandra Vučića donele srpskoj privredi?, talas.rs <https://talas.rs/2018/10/26/vlade-dacic-vucic/> [dostęp 31 października 2020].
93. Teslova E. (2020), Russia welcomes Serbia, Kosovo economic normalization, aa.com.tr <https://www.aa.com.tr/en/europe/russia-welcomes-serbia-kosovo-economic-normalization/1968029#> [dostęp 31 października 2020].
94. thedailybeast.com (1999), A Milosevic In Moscow, thedailybeast.com <https://archive.is/20130204160925/http://www.thedailybeast.com/newsweek/1999/05/16/a-milosevic-in-moscow.html#selection-503.0-503.21> [dostęp 31 października 2020].
95. Vasovic A. (2016), Serbia to bolster air force with Russian jets and European helicopters: PM, reuters.com <https://www.reuters.com/article/us-serbia-airforce/serbia-to-bolster-air-force-with-russian-jets-and-european-helicopters-pm-idUSKBN1441FV> [dostęp 31 października 2020].
96. Zivanovic M. i Morina D. (2018), Kosovo Imposes Customs Tariffs on Serbia, Bosnia, balkaninsight.com <https://balkaninsight.com/2018/11/06/kosovo-imposes-customs-tariffs-for-serbia-and-bosnia-and-herzegovina-11-06-2018/> [dostęp 31 października 2020].

[1] istniejąca w latach 1993-2017 struktura ONZ utworzona w celu przywracania sprawiedliwości ofiarom zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa popełnionych podczas wojen w Jugosławii w latach 1991-2001 oraz karania sprawców tych zbrodni.

[2] rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ w myśl której zabójstwo 8 tys. bośniackich muzułmanów w 1995 r. w Srebrenicy jest klasyfikowane jako ludobójstwo.

 

 

 

 

Zadanie jest finansowane ze środków otrzymanych z Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO