Specyfika euroatlantyckiej integracji Republiki Macedonii Północnej

0 marca 2020 r. w kwaterze głównej NATO w Brukseli odbyła się ceremonia podniesienia flagi Macedonii Północnej (twitter.com/jensstoltenberg, 2020), która to trzy dni wcześniej oficjalnie stała się członkiem organizacji po tym jak Stany Zjednoczone, jako depozytariusz traktatu otrzymały od tego państwa dokument dotyczący przystąpienia do Sojuszu Północnoatlantyckiego (twitter.com/SecPompeo, 2020).

Ponadto, 24 i 26 marca 2020 r. ambasadorzy Unii Europejskiej oraz ministrowie spraw zagranicznych jej państw członkowskich uzgodnili projekt dokumentu ustalającego rozpoczęcie rozmów akcesyjnych z Albanią i Macedonią Północną (Marusic, 2020).

Wskazane wyżej działania pozwalają mówić o dość jednoznacznej orientacji polityki zagranicznej Macedonii Północnej, jak i o aktywizacji jej dążeń nacelowanych na integrację z Unią Europejską. Owe posunięcia możliwe stały się wskutek dojścia do władzy rządu Zorana Zajeva, a także dzięki rozstrzygnięciu toczonego z Grecją sporu dotyczącego nazwy republiki.

Rząd Zorana Zaeva

W 2014 r. w Macedonii odbyły się wybory parlamentarne, w których większość głosów (co też było do przewidzenia) uzyskała partia Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Macedońskiej Jedności Narodowej (WMRO-DPMNE) (Изборна архива на изборите во Македонија, 2020), dzierżąca ster władzy w kraju od 2006 roku. Opozycyjna Socjaldemokratyczna Unia Macedonii (SDSM) ze stojącym na jej czele Zoranem Zaevem nie uznała tych wyników, oskarżając premiera Nikolę Gruevskiego o sfałszowanie wyborów (Casule, 2014). Zaistniałe skutkiem tego napięcia w macedońskim społeczeństwie przerodziły się w 2015 r. w masowe protesty. Dodatkowymi czynnikami zaogniającymi sytuację społeczno-polityczną stały się skandale związane z korupcją członków rządu oraz prowadzeniem przez nich na wielką skalę podsłuchów. Impulsem zaś który zmobilizował mniejszość albańską (liczącą od 30 do 40% mieszkańców kraju) (Państwowy Urząd Statystyczny Republiki Macedonii Północnej, 2019) przeciwko władzom były wydarzenia w miejscowości Kumanowo z maja 2015 r. Uzbrojeni bojownicy albańscy zaatakowali wówczas miasto, skutkiem czego zginęło ośmiu policjantów, jeden cywil oraz czternastu napastników.

Kryzys wewnętrzny i presja Komisji Europejskiej, grożącej sankcjami, zmusiły rząd do negocjacji z opozycją. Pod koniec 2016 roku odbyło się spotkanie liderów czterech największych partii, którzy zgodzili się na przeprowadzenie przedterminowych wyborów. Większość głosów ponownie przypadło WMRO-DPMNE, której jednak nie udało się stworzyć większości parlamentarnej. Koalicja sformowana wówczas przez partie SDSM oraz DUI (Demokratyczny Związek na rzecz Integracji, któremu obiecano w zamian uznanie języka albańskiego za drugi oficjalny język państwowy) pozwoliła stworzyć nowy rząd kierowany przez premiera Zorana Zaeva (ElectionGuide, 2016).

Kluczowym założeniem programu Zaeva stało się przyspieszenie negocjacji akcesyjnych z UE oraz NATO. Już w pierwszych miesiącach funkcjonowania nowego rządu podjęto pewne kroki w tym kierunku: stworzono specjalną prokuraturę upoważnioną do prowadzenia śledztwa przeciwko byłemu premierowi Nikoli Gruevskiemu oraz oraz wprowadzać poczęto reformy polityczne i gospodarcze. Znaczących postępów w demokratyzacji państwa posunięcia te jednak jeszcze nie przyniosły, choć według najnowszych danych Freedom House Macedonia Północna wzmocniła swą pozycję w rankingu praw politycznych i swobód obywatelskich (Freedomhouse, 2019). Istotnym elementem utrzymania wewnętrznej stabilności politycznej pozostaje problem albańskiej mniejszości narodowej, który jawi się jako główna przeszkoda w relacjach z instytucjami europejskimi.

W tym samym czasie Macedonia zdołała jednakże poprawić stosunki z niektórymi ze swych sąsiadów. W sierpniu 2017 roku podpisano porozumienie z Bułgarią o rezygnacji z wzajemnych roszczeń terytorialnych, nieingerencji w sprawy wewnętrzne i poparciu dla dążeń przystąpienia Macedonii do struktur UE i NATO (Димеска, 2017; Попова, 2017; Радио Слободна Европа, 2018).

Ponadto, po wizycie Zaeva w Kosowie w grudniu 2017 premierzy Macedonii i Kosowa (Ramush Hardinai) wyrazili zgodę na przeprowadzenie międzynarodowego śledztwa w sprawie starć w Kumanowie pomiędzy albańskimi bojownikami a macedońską policją w 2015 roku. Osobista wizyta premiera oraz ingerencja europejskich mediatorów umożliwiły rozpoczęcie konstruktywnego dialogu z mniejszością albańską i jej przywódcami. (Radio Free Europe, 2017; twitter.com/haradinajramush, 2017).

21 kwietnia 2019 roku odbyły się wybory prezydenckie. W pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyskał jednak ilości głosów niezbędnej do zwycięstwa. W drugiej turze, która odbyła się 5 maja 2019 roku, przy poparciu społeczności albańskiej zwyciężył kandydat partii SDSM, Stevo Pendarovski  (jego rywalką była Gordana Siljanovska-Davkova z opozycyjnego ugrupowania WMRO-DPMNE) (ElectionGuide, 2019).

Tak więc nowy rząd koalicyjny stara się utrzymać stabilność, równoważąc interesy różnych grup etnicznych. Bilans władzy i przyszłe działania premiera zależą w dużej mierze od decyzji DUI oraz porozumień z opozycją.

Zmiany w relacjach grecko-macedońskich wobec sporu nazewniczego

 17 czerwca 2018 r. ministrowie spraw zagranicznych Grecji i Macedonii w obecności premierów tych państw (Aleksisa Tsiprasa i Zorana Zaeva), a także ONZ-owskiego mediatora Mattew Nimetza podpisali nad przygranicznym jeziorem Prespa porozumienie w sprawie zmiany nazwy państwa Macedonia na „Republika Macedonii Północnej” w zamian za odstąpienie przez Grecję od blokowania integracji Macedonii z Unią Europejską i NATO (Prespa Agreement, 2018).

Rodowód greckich roszczeń dotyczących nazwy państwa północnych sąsiadów sięga czasów utworzenia przez Josipa Broz Tito w 1944 roku oddzielnej republiki macedońskiej w ramach Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Jugosławii. Po rozpadzie Jugosławii kraj ów przyjęty został do ONZ w 1993 r. jako Była Jugosłowiańska Republika Macedonii (ang. Former Yugoslav Republic of Macedonia – FYROM). Jednak niektóre państwa (w tym czterech z pięciu stałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ: Chiny, Rosja, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania) uznają oficjalnie nazwę „Republika Macedonii”. Od tego czasu ów nazewniczy problem istnieje jako stały punkt zapalny w stosunkach między Grecją a Macedonią. Strona grecka deklaruje co więcej ewentualne roszczenia terytorialne Macedonii wobec istnienia greckiego okręgu o tej samej nazwie (z ośrodkiem administracyjnym w Salonikach). Niechętnie patrzą również Grecy na macedońskie odwoływanie się do dziedzictwa starożytnej Grecji, wskazując iż takie postępowanie prowadzić może w wielu krajach do dyskryminacji wytwarzanych w Grecji produktów tradycyjnych, noszących w nazwie przymiotnik „macedoński”. Strona macedońska podnosi z kolei problem mniejszości macedońskiej w Grecji, która to nie jest tam uznawana za mniejszość narodową (lokalne władze uważają jej przedstawicieli za etnicznych Greków, zeslawizowanych w przeszłości), przez co pozbawiona jest wiążących się z tym statusem praw.

W związku z zaostrzeniem się sytuacji, w 1995 roku Grecja nałożyła embargo handlowe na Macedonię, jednak pod naciskiem ONZ, UE oraz Stanów Zjednoczonych została zmuszona je anulować w tym samym roku (pod warunkiem, że Macedonia zgodzi się występować pod nazwą FYROM, wprowadzi do konstytucji zapis podkreślający brak roszczeń terytorialnych wobec sąsiadów oraz zmieni swą flagę). Nowy kryzys związany był z dojściem do władzy w Macedonii partii WMRO-DPMNE, która poczęła aktywnie posługiwać się nacjonalistyczną retoryką i odwoływać się do Macedonii starożytnej oraz odmówiła zgody na tranzyt greckich sił pokojowych do Kosowa.

Na przestrzeni ostatnich lat rozwój sytuacji zdominowany był przez dojście do władzy w Macedonii nowego rządu, kierowanego przez byłego premiera i lidera SDSM, Zorana Zaeva. W rozpatrywanym sporze dotyczącym nazwy macedońskiego państwa stanowisko zmieniła z biegiem czasu również druga jego strona. Stało się tak z kilku powodów. 

Jak wiadomo, kryzys gospodarczy w Grecji trwa już od kilku lat. Ze względu na krytykę polityki rządu Andonisa Samarasa do władzy w 2015 roku udało się dojść obecnemu premierowi Aleksisowi Tsiprasowi (lider Koalicji Radykalnej Lewicy – SYRIZA), który utworzył koalicję z konserwatywną partią Niezależni Grecy (ANEL). Pomimo prób reform rząd zmuszony jest prowadzić politykę cięć i oszczędności (obniżenie emerytur, dodatkowe opodatkowanie rolników, notariuszy, marynarzy itd.). Poza tym, państwu wciąż pozostaje do spłaty pożyczka udzielona przez Unię Europejską i Międzynarodowy Fundusz Walutowy, a poziom bezrobocia w państwie sięga niebotycznych rozmiarów. Skutkiem tego rząd Grecji został zmuszony do przyjęcia ustawy o nowym pakiecie reform (15 stycznia 2018 roku) wymaganych przez międzynarodowych wierzycieli w zamian za nowe fundusze pomocowe (reuters.com, 2018), co wywołało liczne publiczne protesty, w tym przeciwko rządowi Tsiprasa. Ostatnio zarówno UE jak i NATO zaczynają wykazywać coraz większe zainteresowanie sytuacją na Bałkanach. Dzięki temu porozumienie dotyczące kompromisu odnośnie nazwy Macedonii poważnie zwiększa szanse Grecji na pomyślne zakończenie negocjacji w sprawie wcześniejszej spłaty części pożyczki udzielonej przez MFW, co pozwoliłoby skutecznie zakończyć program zewnętrznej pomocy makrofinansowej i wycofać się spod zewnętrznego zarządzania wierzytelnościami zagranicznymi, trwającego od 2010 roku (ТАСС, 2019).

Grecja ma wreszcie jeszcze jeden powód dla godzenia się na ustępstwa wobec Macedonii. Jednym z głównych problemów państwa pozostaje bowiem kwestia uchodźców, przybywających drogą morską i lokowanych w obozach na greckich wyspach i przy granicy z Macedonią. Macedończycy z kolei w swe granice wpuszczali jedynie obywateli Syrii i Iraku, i to w ograniczonych ilościach (Jones, 2015; Marusic, 2014). Oprócz oczywistych problemów greckiej gospodarki (fundusze przyznane przez UE nie są wystarczające, aby stworzyć warunki sprzyjające uchodźcom) sytuacja ta również nastawia opinię publiczną przeciwko rządzącej koalicji i premierowi. Pod tym względem normalizacja stosunków z Macedonią i rozstrzyganie kwestii dotyczących granic pomogą także Tsiprasowi i jego gabinetowi w ustabilizowaniu pogarszającej się sytuacji w kraju.

 

Etapy integracji Macedonii Północnej z UE i NATO

Unia Europejska

Jak już wyżej podkreślono, integracja Republiki Macedonii z Unią Europejską była i wciąż pozostaje jednym z najistotniejszych priorytetów strategicznych rządu Zaeva.

Macedonia, która uzyskała niepodległość w 1991 roku, do grona krajów kandydujących do członkostwa w UE zaliczona została w grudniu 2005 roku. Niemniej jednak faktyczne negocjacje rozpoczęły się dopiero kilka lat temu, po wprowadzaniu reform zmieniających sytuację polityczną oraz gospodarczą w kraju.

W październiku 2019 roku na szczycie UE w Luksemburgu Rada Europejska odmówiła wyznaczenia konkretnej daty rozpoczęcia dalszych negocjacji akcesyjnych z Macedonią Północną. Przeciwne temu były Francja, Holandia i Dania, które wykazywały obawy o przyjmowanie do Wspólnoty państw mniej rozwiniętych w sytuacji, gdy w samych państwach członkowskich występują już problemy z praworządnością. Prezydent Macron podkreślił ponadto, iż w związku z Brexitem, koniecznością przeprowadzenia reform wewnątrz Unii oraz jej problemami budżetowymi nie jest to odpowiedni czas na myślenie o rozszerzaniu organizacji. (Rose, 2019) Macedonia oraz Albania zostały poddane krytyce za zbyt słabą walkę z korupcją (handel ludźmi, struktury mafijne etc.) (Emmott, Baczynska, 2019). Podczas październikowego  spotkania zdecydowano powrócić do kwestii rozszerzenia na szczycie Unia Europejska-Bałkany Zachodnie w Zagrzebiu w maju 2020 roku.

Odmowa Rady Europejskiej co do ustalenia daty dalszych rozmów akcesyjnych spowodowała kryzys polityczny w Macedonii Północnej. 3 stycznia 2020 roku Zaev ustąpił ze stanowiska premiera. Na jego miejsce mianowany został Oliver Spasovski (WMRO-DPMNE). Utworzony został ponadto Urząd Techniczny, zadaniem którego jest przygotowanie przedterminowych wyborów parlamentarnych.

5 lutego 2020 Komisja Europejska przedstawiła nową metodologię dotyczącą przyszłego rozszerzenia. Nowy Europejski komisarz ds. rozszerzenia Oliver Varhelyi wyraził nadzieję, iż dzięki niej powiększenie organizacji będzie mogło nastąpić wcześniej (European Comission, 2020; twitter.com/OliverVarhelyi, 2020b).

Oświadczenie unijnego komisarza przyspieszyło przegłosowanie 16 lutego 2020 przez Parlament Macedonii (mimo sprzeciwu opozycyjnej WMRO-DPMNE; większość stanowiła rządząca od 2017 roku koalicja SDSM-DUI) dwóch ustaw będących istotnymi krokami na drodze do integracji tak z UE jak i NATO: „Ustawy o prokuraturze” i „Ustawy o obronie”. Parlament został od razu po tym rozwiązany, a na 12 kwietnia 2020 roku wyznaczono przedterminowe wybory. Taki bieg wydarzeń był konsekwencją „Pržińskiego porozumienia” podpisanego za pośrednictwem UE w 2015 r. pomiędzy macedońskimi partiami w celu uniknięcia potencjalnego kryzysu wewnętrznego (МКД.мк, 2015).

 2 marca Komisja Europejska zaktualizowała sprawozdania dotyczące postępów w rozmowach akcesyjnych Albanii i Macedonii. Już 26 marca 2020 r. liderzy 27 państw członkowskich Unii zatwierdzili zaś decyzję o rozpoczęciu negocjacji w sprawie przystąpienia tych państw do Wspólnoty. Poinformowano o tym w podsumowaniu szczytu UE, który odbył się z w formie wideokonferencji. „Bardzo się cieszę, że państwa członkowskie Unii Europejskiej osiągnęły dziś porozumienie polityczne w sprawie otwarcia rozmów akcesyjnych z Albanią i Macedonią Północną. Z całego serca gratuluję obu krajom. To także wysyła głośny i jasny komunikat do Bałkanów Zachodnich: wasza przyszłość jest w UE“ napisał na Twitterze Oliver Varhelyi (twitter.com/OliverVarhelyi, 2020a).

NATO

Główną przyczyną faktu, iż zawieszeniu uległ proces przystąpienia Macedonii do NATO stało się jego blokowanie przez Grecję. W październiku 2018 roku odbyło się w Macedonii referendum w sprawie zmiany konstytucyjnej nazwy państwa. Choć 91,46% głosujących poparło umowę z Atenami, zbyt mała frekwencja (na poziomie 36,89%) uczyniła głosowanie nieważnym (Republic Of Macedonia State Election Commission, 2018). Pomimo tego Parlament 11 stycznia 2020 roku przegłosował jednak poprawkę do konstytucji mówiącą o zmianie nazwy kraju na Republika Macedonii Północnej. Warto dodać, iż referendum miało jedynie charakter doradczy i nie nakładało żadnych ograniczeń prawnych na kontynuację procesu ratyfikacji umowy prespańskiej, co też wymaga zatwierdzenia przez co najmniej dwie trzecie posłów Zgromadzenia Republiki Maceodnii.

24 stycznia 2020 roku parlament Grecji ratyfikował porozumienie prespańskie. Ateny wycofały również niezwłocznie po tym swój sprzeciw co do używania nazwy „Maceodnia” przez północnego sąsiada. To z kolei umożliwiło podpisanie  5 lutego 2020 roku w Brukseli przez ministra spraw zagranicznych Nikolę Dimitrova oraz 29 ambasadorów państw członkowskich protokołu akcesyjnego Macedonii Północnej do (twitter.com/jensstoltenberg, 2019).

11 lutego 2020 r. Parlament Macedonii Północnej jednogłośnie przyjął ustawę o ratyfikacji traktatu północnoatlantyckiego, bez wskazywania jednak konkretnej daty jego wejścia w życie (Стојанчова, 2020; twitter.com/Dimitrov_Nikola, 2020).

Wreszcie 19 marca 2020 roku ambasador Hiszpanii w Stanach Zjednoczonych Santiago Cabanas spotkał się z podsekretarzem stanu Philipem Reekerem i przedstawił mu oryginalny dokument ratyfikacyjny protokołu przystąpienia Macedonii Północnej do NATO. Na twitterowym profilu Ambasady Królestwa Hiszpanii w USA wkrótce pojawił się wpis „Witamy w rodzinie NATO (twitter.com/SpainInTheUSA, 2020).

Ostatecznie Departament Stanu powinien powiadomić członków Paktu, że wszystkie państwa członkowskie sojuszu wojskowego złożyły ratyfikacje w Biurze Rozliczeń Międzynarodowych. Po otrzymaniu listu od sekretarza generalnego Jensa Stoltenberga uczyni to Macedonia Północna, stając się niezwłocznie trzydziestym członkiem NATO.

Konkluzje

Republika Macedonii Północnej dysponuje ograniczonymi zdolnościami wojskowymi i gospodarczymi. Z tego punktu widzenia jej przystąpienie tak do Sojuszu Północnoatlantyckiego jak i do Unii Europejskiej ma nie lada znaczenie. Po pierwsze, fakt ten uwidacznia otwartość owych struktur, po drugie natomiast przyczyni się niewątpliwie do stabilizacji zachodnich Bałkanów.

Proces euroatlantyckiej integracji Macedonii uwarunkowany jest jednak wieloma istotnymi czynnikami.

Po pierwsze, mimo że protokół akcesyjny podpisały wszystkie kraje członkowskie NATO, w tym Zgromadzenie Macedonii Północnej (11 lutego 2020 r.), sam parlament został rozwiązany już 17 lutego. Nowe, przedterminowe wybory parlamentarne są zaplanowane na 12 kwietnia 2020 roku, może je jednak opóźnić pandemia koronawirusa. W przyszłej kampanii wyborczej różnych sił politycznych ten krok parlamentu poprzedniej kadencji może stać się narzędziem manipulacji w walce o głosy w następnych wyborach.

Po drugie, zwłoka w rozmowach akcesyjnych do UE jest spowodowana tym, że państwa Albanii i Macedonii Północnej są tutaj traktowane pakietowo. Pomimo przeprowadzania wielu reform (dotyczących policji, obrony, sądu, prokuratury itp.) oraz wykonywania obowiązków wobec uchodźców Unia Europejska zarzuca tym krajom, iż występuje w nich korupcja, naruszana jest wolność mediów i nie ma pełnej zdolności do kontroli granicznej. Spełnienie większości warunków akcesyjnych wiąże się więc z pomyślnym przeprowadzeniem przez oba państwa odpowiednich reform.

Po trzecie w końcu, na sytuację w Macedonii Północnej (podobnie jak w całym regionie) wpływ mają pewne czynniki zewnętrzne, w szczególności aktywne zaangażowanie takich państw jak Rosja, Turcja i Chiny. Rosja w każdy możliwy sposób destabilizuje sytuację w regionie, wspierając na przykład protesty w Skopje w czerwcu 2018 roku przeciwko zmianie nazwy państwa (Гальперович, 2020).  Ponadto warto zauważyć, że od stycznia 2020 r. to rosyjski gaz trafia do Macedonii z Bułgarii przez „Turecki Potok” (Tsolova, 2020). Ten wątek jest ważny dla strony macedońskiej również ze względu na aktywne zainteresowanie sprawami macedońskimi wykazywane przez Turcję, która aktywnie działa w Macedonii pod względem gospodarczym i kulturowym. Warto tu zwrócić uwagę na nierzadkie uciekanie się tureckich władz do niedemokratycznych metod prowadzenia polityki wewnętrznej, co rodzić może niebezpieczeństwo stosowania podobnych zabiegów w działaniach na zewnątrz. Chiny z kolei są obecne w regionie jako inwestor (wszystkich krajów z wyjątkiem Kosowa dotyczy chińska inicjatywa współpracy w formule 17 + 1). Jednak duże projekty finansowane przez Pekin mogą wiązać się ze schematami korupcyjnymi i potencjalnie podważać standardy prawne.

Sukces macedońskich władz w szczególności zależy więc od umiejętności znalezienia kompromisu z Albańczykami, zdolności zmobilizowania elektoratu dla poparcia prowadzonych reform, i efektywnego wykorzystania podpisania protokołu z NATO, co też w konsekwencji może doprowadzić do zbliżenia ze strukturami UE.

 

Bibliografia

1. Гальперович Д. (2020), Вмешательство России на Балканах: стратегия и тактика, golos-ameriki.ru https://www.golos-ameriki.ru/a/russia-in-balkans-experts/5257494.html?fbclid=IwAR1_1zpuEzLr57D13oV1Y1e6H-IguMA2FuKiXD-TgcjYL1SJYLN8jbQ2bx4  [dostęp 30 kwietnia 2020].
2. Димеска Ф. (2017), Илинден во знакот на компромиси, slobodnaevropa.mk  https://www.slobodnaevropa.mk/a/28654598.html  [dostęp 30 kwietnia 2020].
3. Изборна архива на изборите во Македонија од 1990 до денес. Предвремени парламентарни избори 2014. Резултати од избори, izbornaarhiva.mk  http://izbornaarhiva.mk/#e-2014-parliamentary  [dostęp 30 kwietnia 2020].
4. Попова Г. (2017), Неделници – Договорот со Бугарија и трошењата на Државниот архив, slobodnaevropa.mk  https://www.slobodnaevropa.mk/a/html  [dostęp 30 kwietnia 2020].
5. Радио Слободна Европа (2018), Бугарскиот Парламент го ратификува Договорот со Македонија, Slobodnaevropa.mk  https://www.slobodnaevropa.mk/a/html   [dostęp 30 kwietnia 2020].
6. Радио Слободна Европа (2018), Стапи во сила договорот за пријателство со Бугарија, Борисов вети конструктивност, slobodnaevropa.mk  https://www.slobodnaevropa.mk/a/29040079.html  [dostęp 30 kwietnia 2020].
7. Стојанчова П. (2020), Собранието го ратификува протоколот за НАТО, slobodnaevropa.mk https://www.slobodnaevropa.mk/a/%D0%BD%D0%B0%D1%82%D0%BE-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%BE%D%BB-%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%
   B8%D1%98%D0%B0/30427438.html  [dostęp 30 kwietnia 2020].
8. ТАСС (2019), Греция подала заявку на досрочное погашение части кредита МВФ, tass.ru  https://tass.ru/ekonomika/6892354 [dostęp 30 kwietnia 2020].
9. Agencja informacyjna МКД.мк (2015), Целосниот договор што утрово го потпишаа македонските лидери, mkd.mk  https://www.mkd.mk/makedonija/politika/celosniot-dogovor-shto-utrovo-go-potpishaa-makedonskite-lideri  [dostęp 30 kwietnia 2020].

10. Casule K. (2014), Macedonian opposition cries election foul, will not accept results, uk.reuters.com  https://uk.reuters.com/article/uk-macedonia-election/macedonian-opposition-cries-election-foul-will-not-accept-results-idUKBREA3P0L820140427  [dostęp 30 kwietnia 2020].
11. Democracy Assistance & Election News (2016), Election for North Macedonian Assembly, electionguide.org  http://www.electionguide.org/elections/id/2977/   [dostęp 30 kwietnia 2020].
12. Democracy Assistance & Election News (2019). Election for North Macedonian Assembly, electionguide.org http://www.electionguide.org/elections/id/3141/  [dostęp 30 kwietnia 2020].
13. Emmott R., Baczynska G. (2019), Macron on course for clash with Merkel over EU talks with Balkan hopefuls, com https://www.reuters.com/article/us-eu-balkans/macron-on-course-for-clash-with-merkel-over-eu-talks-with-balkan-hopefuls-idUSKBN1WU156  [dostęp 30 kwietnia 2020].
14. European Comission (2020), Remarks by Commissioner Olivér Várhelyi at the presentation of the revised enlargement methodology at the Committee on Foreign Affairs in the European Parliament, ec.europa.eu  https://ec.europa.eu/commission/commissioners/2019-2024/varhelyi/announcements/remarks-commissioner-oliver-varhelyi-presentation-revised-enlargement-methodology-committee-foreign_en  [dostęp 30 kwietnia 2020].
15. Freedom House (2019), Freedom in the world 2019. North Macedonia, freedomhouse.org   https://freedomhouse.org/country/north-macedonia/freedom-world/2019   [dostęp 30 kwietnia 2020].
16. Georgiopoulos G. (2018), Greece exits final bailout successfully: ESM, reuters.com https://www.reuters.com/article/us-eurozone-greece-bailout/greece-exits-final-bailout-successfully-esm-idUSKCN1L40OG  [dostęp 30 kwietnia 2020].
17. Jones S. (2015), Lockdown at the Macedonian border – illegal pushbacks of refugees to Greece, amnesty.org  https://www.amnesty.org/en/latest/news/2015/12/lockdown-at-the-macedonian-border/  [dostęp 30 kwietnia 2020].
18. Marusic S.J. (2014), Spike in Syrian Refugees Crossing Macedonia, balkaninsight.com  https://balkaninsight.com/2014/09/16/syrian-refugees-swarm-macedonia/  [dostęp 30 kwietnia 2020].
19. Marusic S.J. (2020), Albania, North Macedonia Expect Good News on EU Talks, balkaninsight.com  https://balkaninsight.com/2020/03/19/albania-north-macedonia-expect-good-news-on-eu-talks/   [dostęp 30 kwietnia 2020].
20. Państwowy Urząd Statystyczny Republiki Macedonii Północnej (2019), Statistical Yearbook of the Republic of Macedonia, 2019, (PDF), stat.gov.mk  http://www.stat.gov.mk/Publikacii/SG2019/03-Naselenie-Population.pdf  [dostęp 30 kwietnia 2020].
21. Prespa Agreement (2018), s.kathimerini.gr  https://s.kathimerini.gr/resources/article-files/symfwnia-aggliko-keimeno.pdf#Question  [dostęp 30 kwietnia 2020].
22. Radio Free Europe. Radio Liberty (2017), In Kosovo Visit, Macedonia Agrees To International Probe Into Deadly 2015 Shoot-Out, rferl.org https://www.rferl.org/a/macedonia-kosovo-visit-probe-shoot-out-2015/28911931.html   [dostęp 30 kwietnia 2020].
23. Republic Of Macedonia State Election Commission. Referendum 2018 (2018), sec.mk  https://referendum.sec.mk/Referendum/Results?cs=en-US&r=r&rd=r1&eu=All&m=Al [dostęp 30 kwietnia 2020].
24. Rose M. (2019), France’s Macron says Brexit deal can be found in coming hours, reuters.com  https://www.reuters.com/article/uk-britain-eu-macron-germany/frances-macron-says-brexit-deal-can-be-found-in-coming-hours-idUSKBN1WV2CY [dostęp 30 kwietnia 2020].
25. T. (2020), Russia begins TurkStream gas flows to Greece, North Macedonia, reuters.com  https://www.reuters.com/article/us-russia-bulgaria-gas/russia-begins-turkstream-gas-flows-to-greece-north-macedonia-idUSKBN1Z40D0  [dostęp 30 kwietnia 2020].
26. Twitter Ambasady Hiszpanii w USA (2020), twitter.com  https://twitter.com/SpainInTheUSA/status/1240722728681963520   [dostęp 30 kwietnia 2020].
27. Twitter Jens`a Stoltenberg`a (2019), twitter.com  https://twitter.com/jensstoltenberg/status/1093093101793619968 [dostęp 30 kwietnia 2020].
28. Twitter Jens`a Stoltenberg`a (2020), twitter.com  https://twitter.com/jensstoltenberg/status/1244611900203204608?fbclid=IwAR2BMWe-eOQS2Z7UFJCfTh1zJ5zkcD_Sn5Q8QYduYNCEXoRrYRDVW2LQakY   [dostęp 30 kwietnia 2020].
29. Twitter Mike`a Pompeo (2020), twitter.com  https://mobile.twitter.com/SecPompeo/status/1243570749778137093  [dostęp 30 kwietnia 2020].
30. Twitter Nikoli Dimitrova (2020), twitter.com  https://twitter.com/Dimitrov_Nikola/status/1227275184912130048  [dostęp 30 kwietnia 2020].
31. Twitter Oliver`a Varhelyi`a (2020), twitter.com  https://twitter.com/OliverVarhelyi/status/1242439329122865154  [dostęp 30 kwietnia 2020].
32. Twitter Oliver`a Varhelyi`a (2020), twitter.com  https://twitter.com/OliverVarhelyi/status/1225086601325314049  [dostęp 30 kwietnia 2020].
33. Twitter Ramusha Haradinaja (2017), twitter.com  https://twitter.com/haradinajramush/status/940512810156556288  [dostęp 30 kwietnia 2020].