Ukraińsko-białoruskie stosunki po roku 2014

Rok 2014, podczas którego odbyła się Rewolucja Godności, ucieczka Janukowicza, aneksja Krymu Federacją Rosyjską i początek rosyjskiej agresji na Donbasie, stał się nie tylko przełomowym dla Ukrainy, ale również otworzył nowy etap w stosunkach dwustronnych z wieloma sąsiadującymi państwami w tym z Białorusią. Nowa geopolityczna rzeczywistość nakładała na oba państwa obowiązek poszukiwania nowych form współpracy i polityki regionalnej. Dla Białorusi sytuacja polityczna po ukraińskiej rewolucji była obciążona zobowiązaniami, które to państwo ma zgodnie z umową o Państwie Związkowym z Rosją. Zwłaszcza Białoruś według tej umowy musi koordynować z Rosją każdy swój krok na arenie międzynarodowej. (Portal informacyjno-analityczny Państwa Związkowego, 2020) Mimo to, w nowej rzeczywistości politycznej i Ukrainie, i Białorusi szybko udało się osiągnąć własnych celów w stosunkach dwustronnych.

 

Ukraina otrzymała od Białorusi legitymizację nowej władzy po Rewolucji Godności oraz zapewnienia, że wojska rosyjskie nie atakują Ukrainę z terytorii Białorusi. Z kolei Białoruś dzięki polityce neutralności wobec konfliktu Ukrainy z Rosją i propozycji prowadzenia na własnym terytorium międzynarodowych negocjacji (spotkania Formatu Normandzkiego oraz spotkania Trójstronnej grupy kontaktowej), uzyskała względną normalizację stosunków z państwami Unii Europejskiej oraz odwołanie sankcji, nałożonych na władzę po represjach wobec protestujących i opozycji w 2010 roku. (Rosyjska służba BBC, 2016) Okres stabilności w stosunkach ukraińsko-białoruskich oraz w stosunkach Białorusi z UE trwał do sierpnia 2020 roku, kiedy po sfałszowanych wyborach prezydenckich na Białorusi zaczęły się masowe protesty przeciwrządowe. Niedługo przed tym Ukraina wystąpiła inicjatorem utworzenia Trójkąta Lubelskiego – dyplomatycznego formatu regionalnego, łączącego Litwę, Polskę i Ukrainę. Mimo to że po zastosowaniu przemocy fizycznej i represji wobec protestujących na Białorusi, ukazał się wspólny apel ministrów spraw zagranicznych Trójkąta Lubelskiego do władz białoruskich (MSZ Ukrainy, 2020), na ogól reakcja Ukrainy na wydarzenia na Białorusi po początku protestów wydaje się być dość bierną i opóźnianą w porównaniu do Polski i Litwy. Celem przedstawionego artykułu jest wyjaśnienie i pokazanie logiki reakcji Ukrainy na protesty na Białorusi z perspektywy rozwoju stosunków białorusko-ukraińskich po roku 2014. Żeby w pełnej mierze zrozumieć ten kontekst wydaje się niezbędnym przeanalizowanie tendencji, które istniały w stosunkach białorusko-ukraińskich w ostatnich latach. Dlatego proponowana jest odpowiednia periodyzacja tego okresu. Pierwsza część artykułu będzie poświęcona roli Białorusi w legitymizacji władzy ukraińskiej po Euromajdanie i będzie obejmowała okres od lutego do maja 2014 roku. Druga część będzie obejmowała okres od maja 2014 do maja 2019 i będzie rozważaniem nad rola Białorusi jako placówki dla negocjacji międzynarodowych w sprawie wojny na Ukrainie, głosowaniom Białorusi w sprawach związanych z Ukrainą w ONZ, rozwoju stosunków dwustronnych w tym okresie oraz reakcji Aleksandra Łukaszenki na wybory prezydenckie-2019 na Ukrainie. Trzecia część owej pracy będzie poświęcona rozwojowi stosunków dwustronnych w czasach prezydenta Zełeńskiego, Zresztą ostatnia część będzie poświęcona wydarzeniom po 9 sierpnia i reakcji Ukrainy na masowe represję polityczne na Białorusi.

 

Białoruś a kwestia legitymizacji ukraińskiej władzy po Euromajdanie (luty-maj 2014)

Bardzo niezwykłe i skomplikowane, z punktu widzenia prawa ukraińskiego, przekazanie władzy do rąk ówczesnego Przewodniczącego Rady Najwyższej Ołeksandra Turczynowa po ucieczce Janukowicza doprowadziło do tego, że najistotniejszą kwestią dla Ukrainy w tym momencie było uznanie międzynarodowe nowej władzy. Już następnego dnia po objęciu stanowiska pełniącego obowiązki prezydenta Turczynowa, wątpliwości co do legalności władzy ukraińskiej wyraził ówczesny premier Rosji Dmitrij Miedwiediew. (pravda.com.ua, 2014) W tym że dniu, 24 lutego, Wiktor Janukowicz już przebywał w Rosji. (interfax.com.ua, 2016) Problem polegał na tym, że Janukowicz nigdy nie podpisywał żadnego dokumentu o rezygnacji i nigdy nie mówił o tym, że rezygnuje ze stanowiska prezydenta. Więcej tego, 27 lutego Janukowicz przyznał że wciąż uważa siebie za prezydenta Ukrainy. (interfax.ru, 2014) Już 1 marca Janukowicz, podpisując się jako prezydent Ukrainy napisał list do Władimira Putina z prośbą o wprowadzenie wojska na terytorium Ukrainy. (day.kyiv.ua, 2014) Dlatego kwestia uznania międzynarodowego nowych ukraińskich władz nabywała szczególnego znaczenia. Unia Europejska uznała legitymizację p.o. prezydenta Turczynowa tuż po głosowaniu w Radzie Najwyższej, 27 lutego (5.ua, 2014), jednak wciąż pozostawało ryzyko tego, że wokół Rosji utworzy się koalicja państw nie uznających nowej władzy ukraińskiej. Skutkiem tego mogłyby być poważne problemy Ukrainy na arenie międzynarodowej albo nawet pojawienie się ryzyko wojny domowej (podobny przykład dwuwładzy widzimy obecnie w Wenezueli, gdzie faktycznie są dwóch prezydentów, nieuznających siebie nawzajem). Pod tym względem pozycja Białorusi co do uznania lub nieuznania nowych władz ukraińskich była w tym momencie szczególnie istotna. Białoruś, wychodząc z kulturowych, gospodarczych i politycznych powiązań jest najbliższym państwem zarówno dla Rosji jak i dla Ukrainy, dlatego właśnie z Białorusi mogłaby zacząć budować się koalicja państw nie uznających nowych ukraińskich władz. Z innej zaś strony, uznanie nowych władz ze strony Białorusi oznaczałoby, że takiej koalicji nie będzie, a pozycja Rosji w tej kwestii zostanie zmarginalizowana. Pierwszym wskaźnikiem tego, że Rosja zostanie jedynym państwem, które nie uznało nowych ukraińskich władz stało się to, że w połowie marca na stronie internetowej WNP jako p.o. prezydenta Ukrainy był wskazany Ołeksandr Turczynow. (ua.112.ua, 2014) W końcu marca stanowisko Białorusi wobec sytuacji na Ukrainie stało się jasne. 27 marca Białoruś zagłosowała przeciwko rezolucji ONZ nr 68/262 co do integralności terytorialnej Ukrainy i aneksji Krymu. (Бетлій О., Прейгерман Є., 2016: 10) Już następnego dnia w wywiadzie dla ukraińskiego talk-show politycznego „Szuster live” Łukaszenko po raz pierwszy otwarcie uznał legitymizację nowej ukraińskiej władzy. (Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi, 2014a) 29 marca Łukaszenko zrobił jeszcze większy gest uznania ukraińskich władz, przyjąwszy we własnej rezydencji p.o. prezydenta Ukrainy Turczynowa. (Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi, 2014b) Logikę działań Łukaszenki w tym okresie można zrozumieć z perspektywy dalszych wydarzeń i dalszej roli Białorusi w procesie negocjacyjnym. Głosowanie przeciw rezolucji ONZ można wyjaśnić zobowiązaniami Białorusi przed Rosją w ramach Państwa Związkowego (Бетлій О., Прейгерман Є., 2016: 9), ale w kwestii uznania nie było zdecydowanego stanowiska Rosji, co dało Białorusi pewną swobodę działań. Już wtedy Łukaszenko zaczął politykę neutralności wobec sytuacji na Ukrainie, która później pomogła mu załagodzić relację z Unią Europejską, a nawet osiągnąć odwołanie sankcji.

Kolejnym istotnym gestem uznania nowych ukraińskich władz ze strony prezydenta Łukaszenki stała się jego wizyta do Kijowa na inaugurację nowego prezydenta Ukrainy Petra Poroszenki 7 maja. Jednak do tej pory kwestia uznania już nie była aż tak ostra – dzień przed inauguracją we Francji z Poroszenkiem, jako prezydentem-elektem po raz pierwszy spotkał się Władimir Putin. Na tym spotkaniu, wraz z Angelą Merkel i Francois Hollandem był ustalony Format Normandzki.

 

Rola Białorusi w procesie negocjacyjnym co do wojny na Donbasie i stosunki ukraińsko-białoruskie (maj 2014-maj 2019)

Pierwsze spotkanie w formacie Trójstronnej komisji (z udziałem przedstawicieli Ukrainy, Rosji i separatystów) odbyło się w czerwcu 2014 roku w już okupowanym przez separatystów Doniecku. Jednak jasne było, że w długotrwałej perspektywie, spotkania nie mogą cały czas odbywać się w Doniecku, chociażby ze względu na bezpieczeństwo, i jest potrzebna neutralna placówka dla negocjacji. W związku z tym, 29 lipca na stronie internetowej prezydenta Ukrainy pojawiła się informacja, że Petro Poroszenko zwrócił się do Aleksandra Łukaszenki z prośbą o prowadzenie kolejnych negocjacji w Mińsku. Białoruś wydawała się być idealną neutralną placówką, ponieważ mając dobre i bliskie relację zarówno z Ukrainą jak i z Rosją, nie byłoby problemów czy protestów co do wizyty do Mińska z żadnej strony. W podobny sposób skuteczność Mińska jako placówki dla negocjacji opisuje analityk Białoruskiego instytutu badań strategicznych Denis Meljancow, który pisał: „Mińsk wygląda na optymalną platformę nie tylko ze względu na ciągłość procesu z Ukrainie, ale także ze względu na wygodę dla przedstawicieli Rosji. Ponadto Białoruś posiada dodatkowy potencjał ułatwiający proces negocjacyjny jako państwo rozumiejące strategiczne obawy Moskwy, a także sytuację bezpieczeństwa w regionie oraz aktywnie poprawiające relacje z Zachodem”, – pisał analityk. (minskdialogue.by, 2017) Pierwsze spotkanie w Mińsku odbyło się już 1 sierpnia 2014 roku na szczycie Unia Celna – Ukraina. Już 26 sierpnia w Mińsku odbyło się pierwsze spotkanie Poroszenki z Putinem po inauguracji ukraińskiego prezydenta, a dwa tygodni później został zawarty Protokół miński o dwustronnym zawieszeniu broni. W taki sposób Białoruś stała się stałą placówką negocjacyjną dla stron konfliktu na wschodzie Ukrainy. Ta rola pozwoliła Białorusi powoli zacząć wyjście z okresu izolacji międzynarodowej, który trwał po wprowadzeniu sankcji w 2010 roku (chociaż faktycznie jeszcze wcześniej). Białoruś mogła liczyć na regularne odwiedziny urzędników europejskich najwyższego szczeblu, ponieważ jeszcze 1 sierpnia wraz z Poroszenkiem i Putinem do Mińsku przyjechali Nursułtan Nazarbajew, ale co ważniejsze – ówczesny przedstawiciel UE ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Catherine Ashton. Mińsk w taki sposób stał się swoistym hubem polityki wschodnioeuropejskiej i to otwierało rządu białoruskiemu duże możliwości negocjacyjne i dyplomatyczne, przede wszystkim z państwami Unii Europejskiej.

W tymże okresie była podjęta próba wciągnięcia Białorusi w wojnę handlową z Ukrainą. 1 maja Białoruś wprowadziła licencjonowanie na import piwa z krajów spoza Unii Celnej, a w czerwcu – obowiązkowe jednorazowe zezwolenie na import makaronów i wyrobów cukierniczych, cementu, szkła, opakowań szklanych. Licencje wydawano tylko w przypadku uzgodnienia krańcowych cen sprzedaży ze stroną białoruską, co doprowadziło do znacznego wzrostu cen produktów.

W rzeczywistości zakaz ten dotyczył tylko ukraińskiego importu, ponieważ dostawy tego typu produktów z innych krajów są niewielkie. Wstrzymano dostawy piwa, słodyczy, makaronów, karmelu i innych wyrobów cukierniczych z Ukrainy na Białoruś. Ukraina zareagowała na nieprzyjazny krok strony białoruskiej i wprowadziła zakaz importu białoruskich opon, ciężarówek, lodówek, nawozów mineralnych i produktów mlecznych. W rezultacie białoruscy ekonomiści przyznali, że wzajemny bojkot wyrządził więcej szkody Białorusi niż Ukrainie i 19 sierpnia licencjonowanie zostało zlikwidowane. Według informacji ukraińskich dziennikarzy, wprowadzenie Białorusią licencjonowania było związane z naciskiem ze strony rosyjskiej. (eurointegration.com.ua, 2014)

Jeszcze jednym wątkiem stosunków białorusko-ukraińskich w tym okresie stał się udział białoruskich ochotników w wojnie na Donbasie po stronie Ukrainy. W latach 2014-2015 były stworzone co najmniej dwie ochotnicze wojskowe jednostki białoruskie – najpierw oddział „Pagonia”, za rok – grupa taktyczna „Białoruś”, która była pierwotnie podporządkowana korpusowi ochotniczemu „Prawy Sektor” (ua.korrespondent.net, 2015), później – ukraińskiej ochotniczej armii. (day.kyiv.ua. 2016) Reakcja władz białoruskich była zdecydowana – jeszcze w lipcu 2014 roku Ministerstwo spraw wewnętrznych Białorusi ogłosiło, że Białorusini, którzy wyjeżdżają walczyć na Ukrainie będą prześladowani zgodnie z prawem białoruskim (news.tut.by, 2014), jesienią tą przestrogę potwierdził białoruski KGB. (censor.net, 2014) Razem z tym należy uznać, że w ciągu kolejnych pięciu lat na Białorusi odbywały się sądy zarówno jak nad białoruskimi członkami grup ochotniczych walczących po stronie ukraińskiej, tak i bojowników, walczących po stronie separatystów. (unian.ua, 2016) Jednak Ukraina nie tylko była bardzo bierna w obronie walczących po jej stronie, ale również dużo było przypadków, kiedy ochotnicy białoruscy nie mogli dostać obywatelstwo, albo nawet status uchodźcy na Ukrainie (czasami z absurdalnym wyjaśnieniem że „Białoruś jest państwem, w którym działa prawo, a więc obywatelom nic nie grozi”) i musieli albo wracać na Białoruś i być prześladowanymi za udział w wojnie na Donbasie, albo emigrować do innych państw. (zaborona.com, 2020) Bierna i pasywna reakcja Ukrainy co to tych ludzi może być wyjaśniona tylko niechęcią psucia stosunków z oficjalnym Mińskiem w momencie, kiedy Białoruś już była uznaną przez wszystkich placówka negocjacyjną co do konfliktu na Donbasie. Częściowo można zauważyć analogię pomiędzy biernością Ukrainy wobec represji przeciwko ochotników i opóźniona reakcją Ukrainy na represje wobec protestujących po wyborach prezydenckich 9 sierpnia 2020 roku. W obu przypadkach władze ukraińskie uznały, że zachowanie dobrych relacji z oficjalnym Mińskiem jest prioritetowym celem w stosunku do pomocy poszczególnym obywatelom Białorusi.

W lutym 2015 roku, na tle kolejnego zaostrzenia sytuacji na Donbasie w Mińsku odbyło się spotkanie w Formacie Normandzkim. W Pałacu prezydenckim Łukaszenki w Mińsku odbyły się 17-godzinne negocjacje prezydentów Poroszenki, Putina, Hollanda i kanclerza Merkel.

Już kilka dni po negocjacjach w Mińsku pojawiła się informacja o tym, że Łukaszenko może wziąć udział w szczycie Partnerstwa Wschodniego w Rydze. (eurointegration.com.ua, 2015a) Chociaż w końcu Białoruś na tym szczycie była przedstawiona premierem Andrejem Kobjakowym (eurointegration.com.ua, 2015b), zmiana retoryki była oczywistą, ponieważ po 2010 roku europejscy dyplomaci niejednokrotnie podkreślali, że Białoruś nie będzie mogła brać aktywnego udziału w europejskich projektach dopóki nie będzie poprawiona sytuacja z prawami człowieka. (web.archive.org, 2012) Zmieniła się również retoryka Białorusi wobec Unii Europejskiej. Już w końcu lutego 2015 roku Łukaszenko przyznawał się że liczy na „początek dobrego dialogu” między Białorusią a UE. (eurointegration.com.ua, 2015c) W marcu 2015 roku do Białorusi z wizytą państwową przyjechał sekretarz stanu Watykanu Pietro Parolin, który spotkał się z prezydentem, premierem i innymi urzędnikami najwyższego szczeblu Białorusi. To były pierwsze spotkania przedstawicieli Watykanu i Białorusi najwyższego szczeblu po zamrożeniu stosunków dwustronnych w 2010 roku, w związku z represjami wobec białoruskiej opozycji. (eurointegration.com.ua, 2015d) Z kolei w kwietniu 2015 roku odbyła się pierwsza za 5 lat wizyta na Białoruś komisarza ds. rozszerzenia i polityki sąsiedztwa UE. (eurointegration.com.ua, 2015e) W taki sposób władze białoruskie skutecznie wykorzystały sytuację na Donbasie i swoją rolę jako placówki negocjacyjnej dla przełamania swej międzynarodowej izolacji.

Gestem, który bardzo klarownie pokazywał nastroje UE wobec władzy białoruskiej w tym okresie, było opublikowanie decyzji o zniesieniu sankcji unijnych w końcu października 2015 roku, parę tygodni po wyborach prezydenckich. Mimo że opozycja nie uznała wyników wyborów, a OBWE uznało, że liczba głosów nie była przejrzystą, 29 października oficjalny dziennik UE opublikował decyzję Rady UE o zniesieniu sankcji. (EUR-Lex, 2015) Faktycznie to była legitymizacja kolejnych pięciu lat rządzenia Łukaszenki. To była jedna z przyczyn, dlaczego po wyborach 2015 roku nie było dużych protestów opozycji, chociaż protesty odbywały się po wyborach 2006 i 2010 roku. Najpierw sankcje były zniesione na cztery miesiąca, a na początku 2016 roku – zniesione w ogóle.

Pocieplenie stosunków Białorusi z Unią Europejską było jak najbardziej wygodne również dla Ukrainy. Jak czytamy w „Audycie polityki zagranicznej: Ukraina – Białoruś”, wydanym w 2016 roku przez ukraiński Instytut polityki światowej: „[rola Mińska jako placówki negocjacyjnej] wzmacnia szanse, że Białoruś nie będzie brała udział w antyukraińskich czy antyzachodnich inicjatywach, a to znaczy, że wzmacnia bezpieczeństwo Ukrainy. Otóż, Kijów ma szukać możliwości jak zlikwidować wady Mińskiego formatu, ale razem z tym nie poddawać wątpliwościom neutralną pozycję Białorusi wobec tego konfliktu”. (Бетлій О., Прейгерман Є. (2016:13) Potwierdzeniem tej tezy mogą służyć zapewnienie Aleksandra Łukaszenki o tym, że „nikt nigdy nie będzie atakował Ukrainę z terytorium Białorusi” (news.tut.by, 2015).

Znaczące zwiększenie roli Białorusi w polityce zagranicznej Ukrainy i przychylna retoryka Łukaszenki wobec Ukrainy, pozwolili zająć się istotniej stosunkami dwustronnymi i podpisać ugody dwustronne na lokalnym poziomie, wzmacniając wzajemną integrację i współpracę Ukrainy i Białorusi. W lipcu 2017 odbyła się wizyta Alelsandra Łukaszenki w Kijowie, w ramach której pomiędzy ministerstwami kultury dwóch państw został ustalony program współpracy kulturowej Ukrainy i Białorusi w latach 2017-2021. Również została zawarta ugoda o współprace pomiędzy akademiami nauk obu państw. (Ambasada Ukrainy na Białorusi, 2017)

W ramach pogłębienia dwustronnej współpracy w 2018 roku została inicjowana nowa placówka – ukraińsko-białoruskie forum regionów. Pierwsze forum odbyło się w październiku 2018 roku w Homelu i wzięli w nim udział prezydenci Łukaszenko i Poroszenko. (ukrinform.ua, 2018) Drugie forum odbyło się za rok, w październiku 2019 roku w Żytomierzu i miało szczególne polityczne znaczenie, ponieważ w ramach tego forum odbyło się pierwsze spotkanie prezydentów Zełeńskiego i Łukaszenki. (Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy, 2019) Trzecie forum regionów Ukrainy i Białorusi było zaplanowane na październik 2020 roku i miało odbyć się w Grodno[1].

Chociaż ukraińscy eksperci uznawali, że głównym osiągnięciem ukraińskiej polityki zagranicznej na białoruskim kierunku w tym okresie było ubezpieczenie granicy ukraińsko-białoruskiej od zagrożenia wojskowego (Бетлій О., Прейгерман Є., 2016:15), stwierdzenie to jest dość sprzeczne. Mimo przyjaznej retoryki wobec Ukrainy i rozwoju i pogłębienia współpracy dwustronnej, w 2017 roku na terytorium Białorusi odbyły się masowe ćwiczenia wojskowe „Zachód-2017”. To były już trzecie wojskowe ćwiczenia takiego rodzaju – poprzednie odbywały się w latach 2009 i 2013. Jednak po aneksji Krymu i początku rosyjskiej agresji na Donbasie, w umowach nowej rzeczywistości geopolitycznej podobne ćwiczenia nabywały zupełnie nowego kontekstu. Ukraina uznała te ćwiczenia za niebezpieczeństwo dla siebie, o czym powiedział ówczesny przewodniczący Rady Najwyższej Andrej Parubij, który stwierdził, że w najgorszym przypadku ćwiczenia mogą być wykorzystane dla bezpośredniej agresji lud dywersyjnej działalności przeciwko Ukrainy. (pravda.com.ua, 2017) Mimo zapewnień Łukaszenki, że ćwiczenia mają wyłącznie obronny charakter, a nawet zgody na dopuszczenie obserwatorów NATO na ćwiczenia (lenta.ru, 2017), zgoda na prowadzenia podobnego rodzaju ćwiczeń w tym okresie w oczywisty sposób dawała do zrozumienia, że kwestia stosunków białorusko-ukraińskich jest dla Łukaszenki drugorzędną w porównaniu do zobowiązań przed Rosją. Kolejnym udowodnieniem temu są ciągłe głosowania Białorusi przeciw rezolucjom ONZ co do sytuacji z prawami człowieka na Krymie. Również Białoruś głosowała przeciwko rezolucji ONZ co do rosyjskiej agresji przeciw ukraińskim marynarzom w Cieśninie Kerczeńskiej w końcu 2018 roku. (papersmart.unmeetings.org, 2018)

Wybory prezydenckie na Ukrainie 2019 roku stały się kolejnym wezwaniem dla stosunków białorusko-ukraińskich. Według wielu dziennikarzy i analityków, jednym z czynników polepszenia stosunków białorusko-ukraińskich w okresie 2014-2019 były cieple osobiste relację pomiędzy Łukaszenkiem i Poroszenkiem. Zresztą, sam Łukaszenko też nieraz podkreślał, że ma wspaniałe stosunki z ówczesnym ukraińskim prezydentem. (grodnonews.by, 2019) 8 kwietnia 2019 roku, jedenaście dni przed drugą turą wyborów na Ukrainie, został opublikowany wywiad Łukaszenki dla tureckiej agencji informacyjnej „Anadolu”. W nim białoruski prezydent stwierdził, że według jego opinii, Poroszenko jednak wygra te wybory. Więcej tego – mówiąc o tym, że wielu głosów za Zełeńskiego było oddano jako protest, Łukaszenko powiedział: „Niech Ukraińcy mi wybaczą, ale chcę im powiedzieć: jeśli nie macie na kogo głosować, to nie trzeba głosować. Po co głosować na osobę, której nie jesteś pewien, przecież Ukraińcy przeszli w ostatnich latach tak trudną polityczną drogę. Mieli już dużo niezrozumiałych obietnic. Wielokrotnie już podejmując ryzyko, wierzyli i wspierali polityków. I cały czas było odwrotnie. Doświadczenia narodu ukraińskiego ostatnich lat świadczą o tym, że nie należy podejmować ryzyka. Jeśli to się nie uda, jeśli nie ma na kogo głosować, to wybory ponowne. Wydaje mi się, że to lepsze niż podjęcie kolejnego ryzyka, głosowanie, a potem gorzka skrucha przez dziesięć lub więcej lat”. (Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi, 2019) Oczywiście te słowa białoruskiego prezydenta mogłyby być odebrane, jako nieprzyjazny gest wobec kandydata na prezydenta Zełeńskiego. Chociaż w trakcie wyścigów przedwyborczych, słowa Łukaszenki nie zostali zbyt zauważeni w ukraińskich mediach. Tuż po ogłoszeniu wyników exit pools po drugiej turze, Zełeński zwrócił się po państw przestrzeni postradzieckiej: „Popatrzcie na nas. Wszystko jest możliwe”. (ua.interfax.com.ua, 2019) Oczywiście to był sygnał również narodowi białoruskiemu, w którym w zasadzie każdy opozycyjny polityk byłby pozasystemowy. Łukaszenko przywitał Zełeńskiego, jednak 20 maja 2019 roku na inauguracji nowego prezydenta Ukrainy Białoruś była przedstawiona wicepremierem. Lukaszenko po raz pierwszy od 2005 roku nie pojechał na inaugurację ukraińskiego prezydenta.

 

Rozwój stosunków białorusko-ukraińskich w czasach prezydenta Zełeńskiego (maj 2019-sierpień 2020)

Mimo tych nieprzyjemnych sygnałów w trakcie kampanii wyborczej na Ukrainie, na początku kadencji prezydenckiej Wołodymyra Zełeńskiego nie doszło jednak do dużego kryzysu w stosunkach białorusko-ukraińskich. Wręcz przeciwnie – już parę miesięcy po inauguracji, podczas kolejnej kampanii wyborczej przed wyborami parlamentarnymi dziennikarze zauważyli, że Zełeński w swoich rozmowach publicznych z urzędnikami kopiuje styl właśnie Aleksandra Łukaszenki. Zwłaszcza mówił o tym Witalij Portnikow w komentarzu polskiej gazecie „Rzeczpospolita”: „To [skandaliczna rozmowa Zełeńskiego z sekretarzem rady miasta Boryspola latem 2019 roku – O.S.] nawet nie było podobne do „Sługi narodu”, lecz do prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenki. To jego styl. Łukaszenko jednak całkowicie kontroluje sytuację w kraju, nie tylko wygania ludzi, ale i ich dymisjonuje. Zełenski nie ma takiej władzy, wcielił się jedynie w jego rolę”. (rp.pl, 2019) Podobne analogię zauważyli również inny publicyści. W sierpniu 2019 roku na łamach ukraińskiego wydania „Tyżdeń” ukazał się duży artykuł z pod pióra białoruskiego publicysty Siargieja Pulsza, w którym autor porównywał dojście do władzy i styl rządzenia Zełeńskiego a Łukaszenki. Autor pisał: „Najważniejsze, na co zwracają dziś uwagę obserwatorzy, to podobny styl przywództwa Łukaszenki i Zełenskiego. Zamiast podjąć żmudną pracę w celu odnowienia gospodarki, Zełenski, nie stworzywszy nawet w pełni „zespołu reformatorów”, zaczął podróżować po regionach i organizować publiczne beszta urzędników.

Wyjazdy prezydentów Ukrainy i Białorusi na „spotkania z ludem” są praktycznie identyczne. Głowa państwa przyjeżdża na miejsce zdarzenia (szpital, budowa, lotnisko), osobiście sprawdza lokal, komunikuje się ze „zwykłymi pracownikami”. Jednocześnie może skręcić z zaplanowanej trasy i spojrzeć tam, gdzie nikt się nie spodziewał. Na przykład, odwiedzając firmę na Zakarpaciu, Zełenski udał się do magazynu i był oburzony brakiem światła.

Po oględzinach infrastruktury odbywa się spotkanie, na którym prezydent beszta władze lokalne. Działa agresywnie, rzuca pytania urzędnikom i z niezadowoleniem przerywa. Podobnie jak Łukaszenko, często przechodzi na „ty”. Następnie wydawane są rozkazy (np. dokończenie budowy drogi do 14 września). Niektórym urzędnikom grozi całkowitym zwolnieniem lub nawet więzieniem. Zełenski odchodzi, a „rozproszeni” urzędnicy pozostają na miejscu. Oczywiście jest mało prawdopodobne, aby Zełenski świadomie kopiował styl swojego białoruskiego kolegi. Jego zachowanie można raczej wytłumaczyć faktem, że jest showmanem, mistrzem tworzenia „obrazu”. A dla ludzi nie ma lepszego „obrazu” niż publiczne besztanie urzędników. Ukraińcy nie różnią się tym od Białorusinów.” (tyzhden.ua, 2019)

Natomiast w lipcu 2020 roku na łamach ukraińskiej redakcji „Radio Wolność” publicyst Nazarij Zanoz zastrzegał, że podobieństwa pomiędzy Łukaszenkiem i Zełeńskim już wychodzą za ramy wyłącznie kwestii wizerunkowych. On pisał: „Aleksander Łukaszenko był jednym z tych, czyją model zachowania wybrał Wołodymyr Zełenski na początku swojej kadencji. Wszystkie te demonstracyjne wyjazdy w regiony, loty na żywo z urzędnikami średniego szczeblu i wypędzanie „czartów” z sali – wszystko to jest bardzo podobne do białoruskiego dyktatora.

Wydaje się, że powodem takiego kopiowania Łukaszenki Zełeńskim jest popularność białoruskiego prezydenta wśród Ukraińców (…) Jeśli na początku kadencji Zełenskiego imitowanie Łukaszenki ograniczało się tylko do sposobu prowadzenia rozwów z urzędnikami, to teraz są inne powody do niepokoju. Aresztowania przeciwników politycznych, zwiększenie liczby ataków na działaczy społecznych. Sprawa przeciwko Serhijowi Sternenko. Okropne katowania w oddziale policji w mieście Kagarlyk. Dziwna śmierć ochotnika Aleksieja Kuczapina. Wszędzie albo jest wyraźny ślad policyjny, albo widać rażącą bezczynność policji”. (radiosvoboda.org, 2020) Nie oceniając obiektywność podobnych porównań represji politycznych reżimu łukaszenkowskiego do wydarzeń na Ukrainie, możemy z pewnością stwierdzić że porównania stylu Zełeńskiego do Łukaszenki nabyły charakteru tendencji w ukraińskiej przestrzeni publicznej.

Jak już było wspomniane wyżej, pierwsze spotkanie prezydenta Zełeńskiego z Łukaszenkiem odbyło się w październiku 2019 roku w Żytomierzu, w ramach drugiego forum regionów Ukrainy i Białorusi. Spotkanie odbyło się w dość dobrej, przyjaznej atmosferze, prezydenci dużo żartowali z sobą i nic nie mówiło o jakimś napięciu w stosunkach prezydentów albo między państwami. „Nigdy nie mieliście problemów z terytorium Białorusi i z Białorusią i nigdy ich nie będziecie mieli. Zawsze będziemy najmilszymi i najbardziej wiarygodnymi z Waszych zwolenników i partnerów”, zapewnił Aleksandr Łukaszenko Wołodymyra Zełeńskiego po spotkaniu w cztery oczy (Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy, 2019). Forum okazało się być skutecznym nie tylko ze względu na miłą atmosferę, ale również ze względu na owocną pracę przedstawicieli dwóch państw. Podczas forum było zawarte dwie umowy międzyrządowe i 15 umów o współpracy międzyregionalnej Ukrainy a Białorusi. (ukrinform.ua, 2019) W kwietniu 2020 roku minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kuleba umówił się z białoruskim ministrem spraw zagranicznych Władimirem Makiejem o prowadzeniu Trzeciego forum w październiku w Grodno. (Oficjalna strona internetowa Rządu Ukrainy, 2020)

Również w tym okresie odbyło się znaczne polepszenie w stosunkach białorusko-amerykańskich. W lutym 2020 roku odbyła się wizyta na Białorusi sekretarza stanu USA Mike`a Pompeo. W trakcie rozmowy, Aleksandr Łukaszenko zapewnił go że „zimny okres w stosunkach Białoruś-USA skończył się”. (mind.ua. 2020) Jeszcze przed tym, we wrześniu 2019 Aleksandr Łukaszenko umówił się z zastępcą sekretarza stanu USA Davidem Haylem, że państwa po raz pierwszy za ostatnie 11 lat wyślą do siebie nawzajem ambasadorów, zamiast Charges d`Affairs. (bbc.com, 2019) W praktyce jednak ambasador Białorusi w Stanach Zjednoczony został naznaczony 20 lipca 2020 roku (Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi, 2020), ale w związku z nieuznaniem przez USA wyników wyborów prezydenckich 9 sierpnia, najprawdopodobniej nie będzie mógł wręczyć listy uwierzytelniające. Tym nie mniej ta tendencja roku 2019-pierwszej połowy roku 2020 pozwala mówić, że polityka Ukrainy, Unii Europejskiej i USA wobec Białorusi w tym okresie była jednolita i nie sprzeczna sobie. Państwa demokratyczne starały się załagodzić stosunki z Białorusią, możliwe że licząc na postępową demokratyzację i zmniejszanie wpływów rosyjskich na to państwo.

Co dotyczy bezpośrednio Ukrainy i jej stosunków z Białorusią, oprócz wielu pozytywnych momentów politycznych, wymienionych wyżej, warto zauważyć, że w okresie 2015-2019 ciągle rósł obrót handlowy między państwami. Zmniejszył się on dopiero w pierwszej połowie 2020 roku, ale to raczej było związane z pandemią koronawirusu, a nie z kwestiami politycznymi. (Ambasada Ukrainy na Białorusi, 2020)

Jednym ze wspólnych projektów ukraińsko-białoruskich, który był prezentowany jeszcze w 2017 roku jest projekt drogi wodnej E40, łączącej Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym przez rzeki na terytorium Polski, Białorusi a Ukrainy.  W lutym 2020 roku minister infrastruktury Ukrainy Wiaczesław Kriklij po spotkaniu ze swoim białoruskim kolegą Aleksejem Awramienkiem ogłosił, że już zaczęła się praktyczna realizacja tego projektu. (Oficjalna strona internetowa Rządu Ukrainy, 2020a)

Oprócz tego, należy wspomnieć o postępie we współpracy energetycznej pomiędzy Ukrainą a Białorusią w tym okresie. W lutym 2020 roku wicedyrektor białoruskiego państwowego koncernu „Biełnieftchim” Władzimir Sizow ogłosił o rozpoczęciu zakupów ropy z wykorzystaniem rurociągu Odessa-Brody. (Belta.by, 2020)

Białoruś w pełni wykorzystała swoją rolę placówki negocjacyjnej i otrzymała od tej roli maksymalne korzyści. Jednak w sensie geopolitycznym to państwo wciąż mocno pozostawało w orbicie wpływów Federacji Rosyjskiej, o czym ciągle przypominali społeczności międzynarodowej głosowania Białorusi w ONZ i wspólne ćwiczenia wojskowe z Rosją. Białoruś polepszała stosunki z „Zachodem” (w szerokim znaczeniu tego słowa) o tyle, o ile to nie było sprzeczne z interesami rosyjskimi. I ten fakt stał się oczywistym w momencie kolejnego kryzysu politycznego na Białorusi.

 

Trójkąt Lubelski a pasywność ukraińska

28 lipca 2020 roku ministrowie spraw zagranicznych Ukrainy, Polski i Litwy ogłosili o utworzeniu nowego dyplomatycznego formatu pod nazwą Trójkąt Lubelski. „Trójkąt Lubelski podkreśla ważną rolę, jaką Ukraina, Polska i Litwa odgrywają w Europie Środkowej i na świecie. Nasza jedność może nie tylko wzmocnić nasze kraje, ale także skutecznie przeciwdziałać wspólnym zagrożeniom, zagwarantować bezpieczeństwo i dobrobyt naszego regionu”, – powiedziane we wspólnej deklaracji ministrów spraw zagranicznych. (Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy, 2020a) Razem z tym, minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba podkreślił, że utworzenie tego formatu jest wskaźnikiem tego, że Ukraina może już nie tylko dołączać się do inicjatyw regionalnych, ale też sama występować jako inicjator. (Ibidem) Już parę dni później, 31 lipca Kułeba w rozmowie telefonicznej zaprosił jako gościa ministra spraw zagranicznych Białorusi Władimira Makeja do Kijowa na następne spotkanie w formacie Trójkąta Lubelskiego. (Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy, 2020b) Taki początek działalności nowej inicjatywy pozwalał przypuszczać że sfera interesów Trójkąta Lubelskiego, jako formatu dyplomatycznego, obejmuje cały region Europy Środkowej i w tym też Białoruś, która jako pierwsza z państw spoza tego formatu dostała zaproszenie na kolejne spotkanie. I to pozwalało spodziewać się aktywnej reakcji tego formatu na wydarzenia, związane z wyborami prezydenckimi na Białorusi 9 sierpnia. Można powiedzieć, że te wybory stały się pierwszym faktycznym testem dla Trójkąta Lubelskiego.

W rzeczywistości jednak, reakcja państw-członków Trójkąta Lubelskiego nie zawsze była jednolita i nie zawsze ukazywała się jednocześnie. Już wieczorem 9 sierpnia, po tym, jak na ulicach Mińska zaczęły się masowe zatrzymania i represje wobec protestujących pojawiło się wspólne oświadczenie prezydentów Polski i Litwy z apelem do władz białoruskich o pełne uznanie i przestrzeganie podstawowych standardów demokratycznych. Andrzej Duda i Gitana Nauseda wezwali białoruskie władzy do powstrzymania się od przemocy i do respektowania podstawowych wolności, praw człowieka i obywatela, w tym praw mniejszości narodowych i wolności słowa. (Oficjalna strona internetowa prezydenta RP, 2020) Oświadczenie prezydenta Ukrainy pojawiło się dopiero następnego dnia, 10 sierpnia. Ale co ważniejsze – miało o wiele bardziej rozmyty charakter. W odróżnieniu od Dudy i Nausedy, Zełeński że apelował o respektowanie praw człowieka, tylko wzywał „do jak największej tolerancji, cierpliwości i rezygnacji z metod przemocy ulicznej”. (Oficjalna storna internetowa prezydenta Ukrainy, 2020) W tymże dniu, wieczorem pojawiło się krótkie wspólne oświadczenie co do sytuacji na Białorusi ministrów spraw zagranicznych Trójkąta Lubelskiego. (Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy, 2020c) Następnego dnia kandydatka na prezydenta Białorusi Swietłana Cichanouskaya została wywieziona na Litwę, po czym Gitanas Nauseda oświadczył, że „Litwa zawsze będzie zapewniać azyl siłom, które walczą o budowę wolności i demokracji”. (onet.pl, 2020) Również Nauseda uznał, że należy rozważyć możliwość wprowadzenia sankcji wobec władz białoruskich. Również w tym dniu o możliwości wprowadzenia sankcji powiedział minister spraw zagranicznych Polski Jacek Czaputowicz. (eurointegration.com.ua, 2020a) Tegoż dnia, 11 sierpnia, minister rozwoju gospodarczego Ukrainy spotkał się w Kijowie z ministrem rolnictwa Białorusi dla omówienia współpracy dwóch państw w brązy rolniczej. (Oficjalna strona internetowa ministerstwa rozwoju gospodarczego, handlu i rolnictwa Ukrainy, 2020) Już 12 sierpnia Komitet ds. polityki zagranicznej parlamentu litewskiego zaproponował nie uznawać oficjalne wyniki wyborów na Białorusi i nie uznawać Aleksandra Łukaszenkę za prawowitego prezydenta Białorusi. (ru.delfi.lt, 2020) W tymże dniu Szef gabinetu prezydenta RP Krzysztof Szczerski powiadomił, że Andrzej Duda skieruje list do członków Rady Praw Człowieka ONZ wg sytuacji na Białorusi. (wiadomości.gazeta.pl. 2020) 13 sierpnia pojawiło się wspólne oświadczenie Polski, Litwy, Łotwy i Estonii z wymogami deeskalacji konfliktu na Białorusi, wypuszczenia więźniów politycznych i organizowania okrągłego stołu, który miałby stać się początkiem dialogu z protestującymi. Również Polska, Litwa, Łotwa i Estonia zaproponowali siebie w roli pośredników. (eurointegration.com.ua, 2020c) Ukraina nie wsparła tych wymóg i w żaden sposób nie dołączyła się do tego oświadczenia. Zastanawiając się nad postawą Ukrainy w tym okresie, trudno dokładnie powiedzieć o przyczynach takiej pasywności ukraińskiej dyplomacji wobec wydarzeń na Białorusi. Tym badziej że oficjalny Kijów nie zgadzał się z tym że stanowisko Ukrainy było pasywnym. 27 sierpnia w ukraińskim programie telewizyjnym „Prawo na władzę” minister spraw zagranicznych Ukrainy Dmytro Kułeba tak zareagował na zarzut o pasywność ukraińskiej dyplomacji: „Nie zgadzam się z tą oceną [że Ukraina zreagowała na wydarzenia na Białorusi z opóżnieniem – O.S.]. Jak tylko władze białoruskie udały się do przemocy wobec protestujących ja osobiście inicjowałem wspólne oświadczenie ministrów spraw zagranicznych Trójkąta Lubelskiego, w którym potępiliśmy tą przemoc i jasne powiedzieliśmy o potrzebie dialogu wewnątrz społeczeństwa białoruskiego. Po tym od razu było oświadczenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych, w którym my bardziej szczegółowo przedstawili swoje stanowisko. Oświadczyliśmy ża na ogól podzielamy stanowisko UE wobec tej kwestii. A ten fakt, że dopiero dzisiaj [27.08.2020 – O.S.] do ukraińskich wiadomości trafiła informacja o tym, że Ukraina dołączyła się do stanowiska UE wobec sytuacji na Białorusi – to nie jest niedbałość dyplomatów, to niedbałość dziennikarzy, którzy dopiero dzisiaj dowiedzieli się o tym”. (youtube.com, 2020)

Jednak wymienione wyżej przykłady, porównujące reakcje Ukrainy, Litwy i Polski na wydarzenia na Białorusi jasne wskazują że Ukraina reagowała biernie i z opóżnieniem. Ewentualnym wyjaśnieniem temu może być to, że strona ukraińska liczyła na ekstradycję „wagnerowców” i nie chciała do tego momentu otwarcie psuć stosunki z Białorusią. Jednak wygląda to stanowisko dziwnie, poniważ ryzykowanie skutecznością dopiero co powstałego Trójkąta Lubelskiego i ambicjami Ukrainy być aktywmym aktorem w regionie wschodnioeuropejskim wydaje się być zbyt wysoką ceną za niepewną możliwość ekstradycji „wagnerowców”. Również nie wygląda przekonująco hipoteza, że Ukraina chciała zachować Mińsk jako placówkę negocjacyjną i to był główny powód do takiego zachowania. W wyżej wspomnianym programie Dmytro Kułeba powiedział, że Mińsk w procesie negocjacyjnym – „to tylko nazwa”, a negocjacje w warunkach pandemii Covid-19 odbywają online. Jego słowa potwierdził również głowa ukraińskiej delegacji trzechstronnej grupy kontaktowej Leonid Krawczuk. (youtube.com, 2020) Bardziej prawdopodobną wygląda hipoteza, że władze ukraińskie nie spodziewały się że protest białoruski okaże się aż tak mocny i długotrwały. W przypadku oby protest zgasnął za kilka dni, Ukraina zachowałaby dobre stosunki z reżimem łukaszenkowskim i odpowiednio – dotychczasową sytuację na północnej granice. Ukraina do ostatniego nie chciała ryzykować względną stabilnościa w stosunkach z Białorusią ostatnich lat.

Dopiero 14 sierpnia stało się to, co można w jakimś stopniu nazwać przełomowym momentem w reakcji Ukrainy na wydarzenia na Białorusi. Mimo wcześniejszych zapewnień Łukaszenki, Białoruś wydała Rosji wcześniej zatrzymanych najemników prywatnej firmy wojskowej „Wagner”. Wśród najemników byli również osoby, wcześniej walczące na Donbasie po stronie separatystów i prezydent Zełeński miał rozmowę telefoniczną z Łukaszenkiem co do wydania tych osób Ukrainie. Również Służba Bezpieczeństwa Ukrainy zaczęła proces ekstradycji najemników. (eurointegration.com.ua, 2020b) Dlatego, wydanie „wagnerowców” Rosji stało się w pewnym stopniu zaskoczeniem dla strony ukraińskiej. W tymże dniu, 14 sierpnia pojawiło się oświadczenie Unii Europejskiej o nieuznaniu wyborów w Białorusi. W związku z tym zostało opublikowane również oświadczenie MSZ Ukrainy, w którym było powiedziane, że „wyniki wyborów Prezydenta Republiki Białoruś nie budzą zaufania białoruskiego społeczeństwa”, a Ukraina „generalnie podziela stanowisko wyrażone przez Unię Europejską w sprawie wyborów na Białorusi.” (Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy, 2020d) Następnego dnia pojawiła się reakcja prezydenta Ukrainy. Wołodymyr Zełeński zaprzeczył jakąkolwiek interwencję Ukrainy w sprawy wewnętrzne Białorusi, powiedziawszy że „odniesienie się do jednego lub drugiego państwa sąsiedniego nie może uciszyć głosu tysięcy protestów własnych współobywateli. Jeśli nie ma zaufania – a świat widzi, że nie ma zaufania – to tego deficytu nie można wypełnić niesprawiedliwymi oskarżeniami pod adresem „przywództwa innego kraju”. Raczej może powodować jeszcze większą nieufność”. Również Zełeński zaznaczył że „niestety oficjalny Mińsk już pokazał, nieodpowiedzialnie wypuściwszy „wagnerowców”, że historyczna bliskość naszych dwóch narodów i zasada wzajemnej pomocy sąsiadów nie mają dla niego osobiście żadnej wartości”. (Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy, 2020a) 15 sierpnia minister spraw zagranicznych Litwy Linas Linkevicius po raz pierwszy użył w stosunku do Łukaszenki słów „były prezydent”. (eurointegration.com.ua, 2020d) 16 lutego posłanka od rządzącej ukraińskiej partii „Sługa Narodu” zarejestrowała w Zgromadzeniu Parlamentarnym Rady Europy deklarację co do sytuacji na Białorusi z potępieniem zastosowania przemocy wobec protestujących. (eurointegration.com.ua, 2020e) Problem jednak z tą deklaracją polega na tym, że nie mieści ona w sobie bezpośredniego nieuznania wyników wyborów (chociaż jest punkt w którym wskazane, że oficjalne rezultaty wyborów nie odzwierciedlają wolnego wyrazu woli społeczeństwa), oprócz tego Białoruś nie jest członkiem ZPRE i decyzję tego Zgromadzenia nie mają w praktyce żadnego wpływu na władze białoruską. Poza tym, kolejna sesja ZPRE ma odbyć się dopiero w połowie października i do tego czasu ta deklaracja będzie tylko propozycją. Chociaż Rada Najwyższa Ukrainy wydaje się być najbardziej aktywnym organem władzy na Ukrainie w kwestii potępienia naruszania praw człowieka na Białorusi. 25 sierpnia przedstawicielka partii „Głos” Sołomija Bobrowska, występując z trybuny parlamentu ukraińskiego wezwała Radę Najwyższą do przyjęcia deklaracji z potępieniem naruszania praw człowieka na Białorusi i nieuznaniem wyników wyborów. (facebook Sołomii Bobrowskiej, 2020) Natomiast 4 września przedstawiciele pięciu klubów parlamentarnych Rady Najwyższej Ukrainy (“Europejska Solidarność”, „Sługa Ludu”, „Głos”, „Ojczyzna” i „Za przyszłość”) wystąpili ze słowami wsparcia wobec narodu białoruskiego w jego walce o prawa i wolności demokratyczne. Na trybunie parlamentu zostały wywieszone biało-czerwono-białe flagi Białorusi, a niektórzy posłowie występowali w języku białoruskim. (5.ua, 2020) Jednak żadnej oficjalnej deklaracji ukraiński parlament wobec Białorusi wtedy nie przyjął. Tym czasem, Litewski Seimas 10 września uznał Swietłanę Cichanouską i Radę Koordynacyjną za jedynych prawowitych przedstawicieli narodu białoruskiego (wyborcza.pl, 2020) Dopiero 15 września Rada Najwyższa Ukrainy przyjęła oświadczenie, w którym uznała że wybory prezydenckie na Białorusi nie były wolne i wynik wyborów nie reprezentuje faktycznego żądania obywateli białoruskich. Oprócz tego parlament ukraiński oświadczył że „dołączył się do ocen Unii Europejskiej (…) i wspiera wprowadzenie sakcji wobec osób, które mają stosunek do falsyfikacji wyborów”. (eurointegration.com.ua, 2020g) Na początku pażdziernika Dmytro Kułeba potwierdził, że Ukraina ma zamiar dołączyć się do unijnych sankcji wobec Białorusi. (Bbc.com, 2020) Ta postawa też wygląda dość dziwnie, ponieważ niejasne w jaki sposób Ukraina ma dołączyć się do sankcji unijnych, nie będąc członkiem Unii Europejskiej i dlaczego Ukraina nie wprowadza wprost własnych sankcji.

Przyjęcie Cichanouskiej w Warszawie 9 września i jej spotkanie z Morawieckim również było krokiem faktycznego uznania jej za przedstawiciela narodu białoruskiego. Na tle tych gestów partnerów z Trójkąta Lubelskiego, kroki Ukrainy co do obrony praw człowieka i demokracji na Białorusi wyglądają bardzo nieśmiało i, jak gdyby oni byli zrobione z przymusu. Jeszcze jednym przykładem niezdecydowanej pozycji Ukrainy jest to, że o zawieszeniu stosunków dwustronnych z Białorusią, minister spraw zagranicznych Dmytro Kułeba powiedział dopiero podczas talk-show telewizyjnego. (youtube.com, 2020) Żadnego oficjalnego oświadczenia MSZ o zawieszeniu stosunków dwustronnych nie pojawiło się. Słowa Kułeby o tym zawieszeniu też wyglądają dziwnie, ponieważ ukraiński minister mówi wyłącznie o stratach refutacyjnych dla Kijowa, ale nie o naruszaniu praw człowieka i zasad demokratycznych na Białorusi. „Mamy wstrzymane wszystkie procesy i kontakty z Białorusią. Monitorujemy sytuację. Kiedy upewnimy się, że kontakty nie pociągają za sobą strat reputacyjnych, politycznych, moralnych dla Ukrainy, zostaną one przywrócone”, – mówił Dmytro Kułeba. (youtube.com, 2020) W ramach zawieszenia stosunków dwustronnych zostali również wstrzymane przygotowania do Trzeciego forum regionów, który miał odbyć się w październiku w Grodno. (belnovosti.by, 2020) Chociaż koncepcja wstrzymania stosunków w praktyce oznacza możliwość ich odnowienia niezależnie od tego, czy dojdzie na Białorusi do wolnych, demokratycznych wyborów. To jest podstawowa różnica pozycji Ukrainy od pozycji jej partnerów po Trójkącie Lubelskim – Polski i Litwy. Kułeba kilkakrotnie mówił, że Ukraina „podziela pozycję Unii Europejskiej” (eurointegration.com.ua, 2020f) (ukrinform.ua, 2020), jednak sama klarownie nie oświadczyła swoją pozycję co do represji na Białorusi. W lipcowym wystąpieniu podczas prezentacji formatu Trójkąta Lubelskiego, Kułeba mówił że Ukraina może być inicjatorem regionalnych inicjatyw. Jednak rola inicjatora oznacza również przyjęcie na siebie odpowiedzialności i nie uciekanie od trudnych decyzji. Trójkąt Lubelski mógłby stać się świetnym formatem dla koordynowanych, wspólnych działań Ukrainy, Litwy i Polski w stosunku do sytuacji wewnątrz bezpośredniego sąsiada każdego z tych państw – Białorusi. Jednak w praktyce, za miesiąc protestów na Białorusi pojawiło się tylko jedno krótkie oświadczenie Trójkąta Lubelskiego, a Ukraina, która prezentowała siebie jako inicjator tego formatu zostaje pasywną wobec wydarzeń na Białorusi, w porównaniu do reakcji Polski i Litwy. Trudno powiedzieć o przyczynach takiego zachowania ukraińskiej dyplomacji. To może być niechęć psucia ustalonych i pozytywnie rozwijających się w ostatnich latach relacji z reżimem łukaszenkowskim albo niepewność w reakcji ukraińskiego społeczeństwa, gdyż sondaże jeszcze niedawno pokazywali, że Łukaszenko – najpopularniejszy zagraniczny polityk na Ukrainie. (belta.by, 2019) To może być również po prostu za duża ostrożność ukraińskich dyplomatów i polityków, jednak takie zachowanie wskazuje na to, że mimo deklaracji ukraińskich urzędników, Ukraina wciąż nie nadaje się być prawdziwym liderem regionalnym.

Bibliografia

 

1. Бетлій О., Прейгерман Є. (2016) Аудит зовнішньої політики: Україна-Білорусь, Київ, Інститут світової політики
2. ua (2014), ЄС визнає легітимність повноважень Турчинова https://www.5.ua/svit/yes-vyznaie-lehitymnist-povnovazhen-turchynova-15777.html [dostęp 07.09.2020]
3. ua (2020) Протесті у Білорусі. Нардепи розгорнули біло-червоно-білі прапори в Раді на підтримку мітингувальників https://www.5.ua/svit/protesty-u-bilorusi-nardepy-rozhornuly-bilo-chervoni-bili-prapory-v-radi-na-pidtrymku-mitynhuvalnykiv-223261.html [dostęp 13.09.2020]
4. Ambasada Ukrainy na Białorusi (2017) 20-21 июля 2017 года состоялся официальный визит Президента Республики Беларусь А.Г.Лукашенко в Украину https://belarus.mfa.gov.ua/ru/news/58746-20-21-lipnya-2017-roku-vidbuvsya-oficijnij-vizit-prezidenta-respubliki-bilorusy-oglukashenka-v-ukrajinu [dostęp09.2020]
5. Ambasada Ukrainy na Białorusi (2020) Торговельно-економічне співробітництво між Україною та Білоруссю https://belarus.mfa.gov.ua/spivrobitnictvo/345-torgovelyno-jekonomichne-spivrobitnictvo-mizh-ukrajinoju-ta-bilorussyu [dostęp09.2020]
6. Bbc.com (2019) США та Білорусь вперше за 11 років обміняються послами. Чому це важливо? https://www.bbc.com/ukrainian/features-49738965 [dostęp09.2020]
7. Bbc.com (2020) Україна планує приєднатися до санкцій ЄС проти Білорусі – Кулеба https://www.bbc.com/ukrainian/news-54393347 [dostęp10.2020]
8. Belnovosti.by (2020) Украина приостановила подготовку к Третьему Форуму регионов Украины и Беларуси https://www.belnovosti.by/politika/ukraina-priostanovila-podgotovku-k-tretemu-forumu-regionov-belarusi-i-ukrainy [dostęp09.2020]
9. Belta.by (2019) Лукашенко стал самым популярным зарубежным политиком по итогам соцопроса в Украине https://www.belta.by/president/view/lukashenko-stal-samym-populjarnym-zarubezhnym-politikom-po-itogam-sotsoprosa-v-ukraine-336977-2019/ [dostęp09.2020]
10. Belta.by (2020) Беларусь в марте рассчитывает начать поставки нефти на своих НПЗ по нефтепроводу Одесса – Броды https://www.belta.by/economics/view/belarus-v-marte-rasschityvaet-nachat-postavki-nefti-na-svoih-npz-po-nefteprovodu-odessa-brody-380959-2020/?fbclid=IwAR3GhWghx-i2g1i-452Iyg04DwSXIKlU4PsHPDGxxWqP6M4RIhJziQtLw8Y [dostęp09.2020]
11. Censor.net (2014) КГБ Беларуси грозит тюрьмой воюющим в Украине согражданам https://censor.net/ru/news/305288/kgb_belarusi_grozit_tyurmoyi_voyuyuschim_v_ukraine_sograjdanam [dostęp09.2020]
12. Day.kyiv.ua (2014), Янукович 1 березня звернувся до Путіна по військову допомогу https://day.kyiv.ua/uk/news/030314-yanukovich-1-bereznya-zvernuvsya-do-putina-po-viyskovu-pidtrimku [dostęp09.2020]
13. Day.kyiv.ua (2016) Наші хлопці воюють за Україну… https://day.kyiv.ua/uk/article/poshta-dnya/nashi-hlopci-voyuyut-za-ukrayinu
14. EUR-Lex (2015) Council Regulation (EU) 2015/1948 of 29 October 2015 amending Regulation (EC) No 765/2006 concerning restrictive measures in respect of Belarus https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=uriserv:OJ.L_.2015.284.01.0062.01.ENG [dostęp09.2020]
15. com.ua (2014) Лукашенко між двох вогнів https://www.eurointegration.com.ua/articles/2014/08/26/7025316/ [dostęp 08.09.2020]
16. Eurointegration.com.ua (2015a) Лукашенка можуть запросити на саміт Східного партнерства в Латвії https://www.eurointegration.com.ua/news/2015/02/20/7031104/ [dostęp09.2020]
17. Eurointegration.com.ua (2015c) Лукашенко розраховує на “початок доброго діалогу” між Білоруссю та ЄС https://www.eurointegration.com.ua/news/2015/02/24/7031211/ [dostęp09.2020]
18. Eurointegration.com.ua (2015d) Ватикан готовий стати посередником між Мінськом за Заходом https://www.eurointegration.com.ua/news/2015/03/14/7031837/ [dostęp09.2020]
19. Eurointegration.com.ua (2015e) Єврокомісар з розширення вперше за 5 років здійснить візит до Білорусі https://www.eurointegration.com.ua/news/2015/04/14/7032889/ [dostęp09.2020]
20. Eurointegration.com.ua (2020a) Глава МЗС Польщі: Якщо ситуація у Білорусі погіршиться, санкцій не уникнути https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/11/7113078/ [dostęp09.2020]
21. Eurointegration.com.ua (2020b) Білорусь передала Росії 32 найманців “Вагнера” https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/14/7113223/ [dostęp09.2020]
22. Eurointegration.com.ua (2020c) Президенти країн Балтії та Польщі висунули вимоги Лукашенку https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/13/7113172/ [dostęp09.2020]
23. Eurointegration.com.ua (2020d) Офіційна Литва вже вважає Лукашенка “колишнім президентом Білорусі” https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/15/7113244/ [dostęp09.2020]
24. Eurointegration.com.ua, (2020e) Українська делегація в ПАРЄ ініціювала декларацію щодо Білорусі https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/16/7113258/ [dostęp09.2020]
25. Eurointegration.com.ua (2020f) Україна підтвердила, що приєдналася до заяви ЄС про нечесність виборів в Білорусі https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/08/27/7113671/ [dostęp09.2020]
26. Eurointegration.com.ua (2020g) Верховна Рада підтримала запровадження санкцій проти Білорусі https://www.eurointegration.com.ua/news/2020/09/15/7114355/ [dostęp10.2020]
27. Facebook Sołomii Bobrowskiej (2020) https://www.facebook.com/solomiia.bobrovska/posts/3031226380323591 [dostęp09.2020]
28. Grodnonews.by (2019) Встреча президента Беларуси Александра Лукашенко с представителями украинских СМИ https://grodnonews.by/news/glavnoe/vstrecha_prezidenta_belarusi_aleksandra_lukashenko_s_predstavitelyami_ukrainskikh_smi_obnovlyaetsya.html [dostęp09.2020]
29. Interfax.com.ua (2016), Янукович утверждает, что уехал из Украины «с ручной кладью» https://interfax.com.ua/news/general/386615.html [dostęp09.2020]
30. Interfax.ru (2014), Янукович по-прежнему считает себя президентом Украины https://www.interfax.ru/world/361530 [dostęp09.2020]
31. Lenta.ru (2017) Лукашенко потребовал допустить наблюдателей НАТО на российско-белорусские учения https://lenta.ru/news/2017/03/20/lukashenko/ [dostęp09.2020]
32. Mind.ua (2020) Лукашенко: “Період холоду у відносинах Білорусі і США закінчився” https://mind.ua/news/20207342-lukashenko-period-holodu-u-vidnosinah-bilorusi-i-ssha-zakinchivsya [dostęp09.2020]
33. Minskdialogue.by (2017) Минский процесс: можно ли развить успех минской переговорной площадки? https://minskdialogue.by/research/analitycs-notes/minskii-protcess-mozhno-li-razvit-uspekh-minskoi-peregovornoi-ploshchadki [dostęp09.2020]
34. MSZ Ukrainy (2020), Заява міністрів закордонних справ Литви, Польщі та України — Люблінського трикутника https://mfa.gov.ua/news/zayava-ministriv-zakordonnih-sprav-litvi-polshchi-ta-ukrayini-lyublinskogo-trikutnika [dostęp 07.09.2020]
35. News.tut.by (2014) МВД: Белорусов, которые едут воевать в Украину, ждёт уголовная ответственность https://news.tut.by/society/406164.html [dostęp09.2020]
36. News.tut.by (2015) Лукашенко: никогда с территории Беларуси никто не будет атаковать Украину https://news.tut.by/politics/459048.html [dostęp09.2020]
37. Oficjalna strona internetowa ministerstwa rozwoju gospodarczego, handlu i rolnictwa Ukrainy (2020) Ігор Петрашко зустрівся з Міністром сільського господарства та продовольства Республіки Білорусь https://www.me.gov.ua/News/Detail?lang=uk-UA&id=5dbc2124-f251-49fe-a05c-052cd4333def&title=IgorPetrashkoZustrivsiaZMinistromSilskogoGospodarstvaTaProdovolstvaRespublikiBilorus&fbclid=IwAR0R74H- FUlOMKcEi2o_unOWLYpeDN4S5oWI0ThwgjU341dAslwgauyV_vE [dostęp09.2020]
38. Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy (2020a) Кулеба, Чапутович і Лінкявічюс започаткували Люблінський трикутник — новий формат України, Польщі та Литви https://mfa.gov.ua/news/kuleba-chaputovich-i-linkyavichyus-zapochatkuvali-lyublinskij-trikutnik-novij-format-ukrayini-polshchi-ta-litvi [dostęp09.2020]
39. Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy (2020b) Дмитро Кулеба запросив главу МЗС Білорусі на зустріч міністрів Люблінського трикутника https://mfa.gov.ua/news/dmitro-kuleba-zaprosiv-glavu-mzs-bilorusi-na-zustrich-ministriv-lyublinskogo-trikutnika [dostęp09.2020]
40. Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy (2020c) Заява міністрів закордонних справ Литви, Польщі та України — Люблінського трикутника https://mfa.gov.ua/news/zayava-ministriv-zakordonnih-sprav-litvi-polshchi-ta-ukrayini-lyublinskogo-trikutnika?fbclid=IwAR13sh8kE1o-ooSz6ugJZUPdpcVwpZdNEcM3XhQWDfOXlRTnvqnnfgcy1SU [dostęp09.2020]
41. Oficjalna strona internetowa MSZ Ukrainy (2020d) Заява МЗС щодо президентських виборів в Білорусі https://mfa.gov.ua/news/zayava-mzs-shchodo-prezidentskih-viboriv-v-bilorusi [dostęp09.2020]
42. Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi (2014a) Интервью Президента Республики Беларусь А.Г. Лукашенко программе «Шустер LIVE» http://president.gov.by/ru/news_ru/view/intervjju-prezidenta-respubliki-belarus-aglukashenko-programme-shuster-live-8387/ [dostęp09.2020]
43. Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi (2014b) Александр Лукашенко встретился с исполняющим обязанности Президента Украины Александром Турчиновым http://president.gov.by/ru/news_ru/view/proxodit-vstrecha-prezidenta-belarusi-aleksandra-lukashenko-i-ispolnjajuschego-objazannosti-prezidenta-8388/ [dostęp09.2020]
44. Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi (2019) Интервью турецкому информагенству «Анадолу» http://president.gov.by/ru/news_ru/view/intervjju-turetskomu-informagentstvu-anadolu-20849/ [dostęp09.2020]
45. Oficjalna strona internetowa prezydenta Białorusi (2020) Рассмотрение кадровых вопросов http://president.gov.by/ru/news_ru/view/rassmotrenie-kadrovyx-voprosov-24067/ [dostęp09.2020]
46. Oficjalna strona internetowa prezydenta RP (2020) Oświadczenie prezydentów Andrzeja Dudy i Gitanasa Nausedy https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,1900,oswiadczenie-prezydentow-andrzeja-dudy-i-gitanasa-nausdy.html?fbclid=IwAR3qUeBn2i_9WyvSn6oqxEoKIT6ENs5_YjrmlNc5Kcn6vj-ZRWZQ38WoL2I [dostęp09.2020]
47. Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy (2019) Володимир Зеленський зустрівся з Олександром Лукашенком у рамках Другого форуму регіонів України і Білорусі в Житомирі https://www.president.gov.ua/news/volodimir-zelenskij-zustrivsya-z-oleksandrom-lukashenkom-u-r-57601 [dostęp09.2020]
48. Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy (2020) Україна закликає Білорусь до максимальної терпимості і відкритого діалогу — Президент https://www.president.gov.ua/news/ukrayina-zaklikaye-bilorus-do-maksimalnoyi-terpimosti-ta-vid-62633 [dostęp09.2020]
49. Oficjalna strona internetowa prezydenta Ukrainy (2020a) Посиланням на ту чи іншу сусідню державу не можна заглушити голос багатотисячних протестів своїх співгромадян — Офіс Президента про ситуацію в Республіці Білорусь https://www.president.gov.ua/news/posilannyam-na-tu-chi-inshu-susidnyu-derzhavu-ne-mozhna-zagl-62753 [dostęp09.2020]
50. Oficjalna strona internetowa Rządu Ukrainy (2020) Україна та Республіка Білорусь проведуть Третій форум регіонів у жовтні 2020 https://www.kmu.gov.ua/news/ukrayina-ta-respublika-bilorus-provedut-tretij-forum-regioniv-u-zhovtni-2020-roku [dostęp09.2020]
51. Oficjalna strona internetowa Rządu Ukrainy (2020a) Проект із відновлення річкового шляху Е40 вийшов на стадію практичної реалізації – Владислав Криклій https://www.kmu.gov.ua/news/proekt-iz-vidnovlennya-richkovogo-shlyahu-e-40-vijshov-na-stadiyu-praktichnoyi-realizaciyi-vladislav-kriklij [dostęp09.2020]
52. pl (2020) Białoruś. Prezydent Litwy komentuje nagranie Cichanouskiej, na którym wzywa do zaprzestania protestów https://www.onet.pl/informacje/onetwiadomosci/bialorus-prezydent-litwy-komentuje-nagranie-swiatlany-cichanouskiej/69c4mrz,79cfc278 [dostęp 13.09.2020]
53. unmeetings.org (2018) General Assembly: 56th plenary meeting. Vote name: Item 34 (a) Draft resolution A/73/L.47 https://papersmart.unmeetings.org/media2/20306251/item-34-a-draft-resolution-a-73-l47.pdf [dostęp 13.09.2020]
54. Portal informacyjno-analityczny Państwa Związkowego (2020), Договор о создании Союзного государства https://soyuz.by/dogovor-o-sozdanii-soyuznogo-gosudarstva [dostęp 07.09.2020]
55. com.ua (2014), Медведєв засумнівався у легітимності української влади https://www.pravda.com.ua/news/2014/02/24/7016075/ [dostęp 07.09.2020]
56. com.ua (2017) Парубій: РФ може використати навчання “Захід-2017” для агресії і диверсій https://www.pravda.com.ua/news/2017/03/28/7139471/ [dostęp 13.09.2020]
57. Radiosvoboda.org (2020) Білорусизація становить загрозу не лише для Зеленського – Назарій Заноз https://www.radiosvoboda.org/a/30745547.html [dostęp09.2020]
58. Rosyjska służba BBC (2016), ЕС снял санкции с Лукашенко и ещё 169 белорусских чиновников https://www.bbc.com/russian/news/2016/02/160215_eu_lukashenko_sanctions [dostęp09.2020]
59. pl (2019) Zełeński wciela się w Łukaszenkę https://www.rp.pl/Konflikt-na-Ukrainie/190719853-Zelenski-wciela-sie-w-Lukaszenke.html [dostęp 13.09.2020]
60. Ru.delfi.lt (2020) Комитет по иностранным делам Сейма Литвы в среду принял заявление, в котором назвал выборы в Беларуси сфальсифицированными и предложил не признавать А. Лукашенко легитимным президентом Беларуси https://ru.delfi.lt/news/politics/komitet-parlamenta-litvy-predlozhil-ne-priznavat-lukashenko-legitimnym-prezidentom-belarusi.d?id=84982053&fbclid=IwAR1qlAgtF4I20L8ic8c6QbWkcNKtba11vILlCjn2d1xlnuldDIfJrI4IlU8 [dostęp09.2020]
61. Tyzhden.ua (2019) Лукашенко vs Зеленський. Хто у кого вчився https://tyzhden.ua/World/233959 [dostęp09.2020]
62. ua.112.ua (2014), СНД визнає Турчинова в.о. президента України https://ua.112.ua/polityka/snd-viznaye-turchinova-v-o-prezidenta-ukrayini-34746.html [dostęp09.2020]
63. Ua.interfax.com.ua (2019) Зеленський звернувся до всіх країн к. СРСР: подивіться на нас, усе можливо https://ua.interfax.com.ua/news/election/582675.html [dostęp09.2020]
64. Ua.korrespondent.net (2015) У рядах ДУК “Правий сектор” створюють білоруський підрозділ https://ua.korrespondent.net/ukraine/3548927-u-riadakh-duk-pravyi-sektor-stvoruiuit-biloruskyi-pidrozdil [dostęp09.2020]
65. Ukrinform.ua (2018) У Гомелі стартував перший форум регіонів України та Білорусі https://www.ukrinform.ua/rubric-regions/2565807-u-gomeli-startuvav-persij-forum-regioniv-ukraini-ta-bilorusi.html [dostęp09.2020]
66. Ukrinform.ua (2019) На форумі регіонів Україна та Білорусь підписали 17 угод https://www.ukrinform.ua/rubric-economy/2793350-na-forumi-regioniv-ukraina-ta-bilorus-pidpisali-17-ugod.html [dostęp09.2020]
67. Ukrinform.ua (2020) Україна в оцінці подій у Білорусі поділяє позицію ЄС https://www.ukrinform.ua/rubric-polytics/3097213-ukraina-v-ocinci-podij-u-bilorusi-podilae-poziciu-es-kuleba.html [dostęp09.2020]
68. Unian.ua (2016) У Білорусі десятьох людей хочуть судити за участь у бойових діях на Донбасі https://www.unian.ua/world/1676776-u-bilorusi-desyat-lyudey-hochut-suditi-za-uchast-u-boyovih-diyah-na-donbasi.html [dostęp09.2020]
69. Web.archive.org (2012) Саммит Восточного Партнёрства: ЕС не уступает, Минск обижается https://web.archive.org/web/20131203003534/http://udf.by/news/main_news/62956-sammit-vostochnogo-partnerstva-es-ne-ustupaet-minsk-obizhaetsya.html [dostęp09.2020]
70. Wiadomości.gazeta.pl (2020) Będzie list Andrzeja Dudy wg spraw Białorusi „Prezydent budzi tym listem świat” https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/7,114884,26202787,duda-skieruje-list-do-onz-ws-bialorusi-prezydent-budzi-tym.html [dostęp09.2020]
71. pl (2020) Litwa uznała Łukaszenkę za uzurpatora. I ostrzega przed aneksję Białorusi przez Rosję https://wyborcza.pl/7,75399,26288515,litwa-uznala-lukaszenke-za-uzurpatora-i-ostrzega-przed-aneksja.html [dostęp 13.09.2020]
72. Youtube.com (2020) Право на владу. Білоруський Майдан: відкритий фінал https://youtu.be/kSHkftt937k [dostęp09.2020]
73. Zaborona.com (2020) Україна шість років воює з Росією на Донбасі. Більшість добровольців досі не можуть набути громадянство https://zaborona.com/hromadianstvo-dobrovoltsiam/ [dostęp09.2020]

 

[1] We wrześniu 2020 roku w związku z zawieszeniem stosunków oficjalnych między Ukrainą a Białorusią, strona ukraińska zawiesiła przygotowania do Trzeciego forum

 

Zadanie jest finansowane ze środków otrzymanych z Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO