Rozwój Obrony Terytorialnej stanowi istotny element skutecznego systemu bezpieczeństwa. Struktura nowoczesnej armii uwzględnia zaangażowanie formacji prowadzącej działania obronne na poziomie lokalnym. Wzrasta również poziom świadomości społeczeństwa odnośnie konieczności funkcjonowania struktur wojskowych odpowiadających za ochronę również w czasie pokoju w sytuacjach kryzysowych, klęsk żywiołowych czy katastrof technicznych. Wojska Obrony Terytorialnej (WOT) jako piąty rodzaj sił zbrojnych zostały więc przystosowane zarówno do działań w czasie wojny, jak i pokoju. Podczas tworzenia i rozwoju WOT można odnaleźć odniesienia do koncepcji wielu formacji tworzących obronę terytorialną w innych państwach.
Obrona Terytorialna w Polsce
Utworzenie WOT stanowi odpowiedź na zmianę charakteru zagrożeń i analizę potrzeb operacyjnych. Powstanie w 2016 roku nowego rodzaju SZ było uzupełnieniem i wzmocnieniem potencjału obronnego, odpowiadającego za zapewnienie bezpieczeństwa nie tylko w warunkach militarnych, ale również pokojowych. Świadomość możliwości wystąpienia niemilitarnych zdarzeń takich jak klęska żywiołową, awaria czy katastrofa techniczna jest czynnikiem stymulującym przygotowanie systemu wojskowego zapewniającego wsparcie społeczeństwa i władz na poziomie lokalnym. W sytuacjach zagrażających życiu ludzi na masową skalę niezbędna jest pomoc, która często wykracza poza zdolności cywilnych służb ratowniczo-ochronnych. Jednostki OT stają się więc dobrym uzupełnieniem tych służb ze względu na swoje zdolności logistyczne, mobilizacyjne i dyspozycyjne. Budowa systemu bezpieczeństwa zapewniającego niemal natychmiastową pomoc na poziomie lokalnym w warunkach zagrożenia pokoju, kryzysu czy konfliktu zbrojnego jest w dużym stopniu rozumiana przez społeczeństwo. Pandemia Covid-19 udowodniła zasadność działalności WOT. Zaangażowanie terytorialnych struktur WOT na rzecz wsparcia porządku publicznego, służb medycznych oraz społeczności lokalnych stanowi przykład niezbędności tych struktur w tworzeniu skutecznego systemu bezpieczeństwa.
Aktywizacja wspólnot lokalnych w budowanie systemu bezpieczeństwa jest również czynnikiem przyczyniającym się do tworzenia społeczeństwa obywatelskiego. Wzrost świadomości posiadania struktur lokalnych OT wśród ludzi determinuje społeczną akceptację i zaangażowanie. To natomiast prowadzi do realnego włączenia mieszkańców do podejmowania w sposób zorganizowany działań w różnych sytuacjach militarnych i niemilitarnych w swoim regionie. System Obrony Terytorialnej jest tym bardziej skuteczny, im więcej ludzi jest w niego zaangażowanych, dlatego należy stale szerzyć świadomość. Szczególnie młodzieży, która stanowi ogromną cześć potencjału ludzkiego.
Oprócz wspomnianych wyżej zadań dotyczących ochrony ludności przed skutkami klęsk żywiołowych i udział w działaniach zarządzania kryzysowego do najważniejszych należy prowadzenie działań zbrojnych we współdziałaniu z wojskami operacyjnymi, ochrona społeczeństwa przed skutkami dezinformacji i destabilizacji sytuacji w państwie oraz propagowanie idei wychowania patriotycznego w społeczeństwie. Formacja licząca ponad 28 tys. osób, w tym prawie 4 tys. żołnierzy zawodowych dysponuje wyposażeniem nie odbiegającym standardami od innych rodzajów wojsk – pistolety wojskowe Ragun, karabinki MSBS Grot czy superkarabinki Mini Beryl. Niektóre pododdziały WOT zostały również wyposażone w specjalistyczny sprzęt dostosowany do uwarunkowania terenu. Oznacza to, że WOT stanowi znaczną siłę nie tylko liczebną, ale również umiejętnościową.
Obrona terytorialna za granicą
Ważnym punktem odniesienia dla funkcjonowania WOT w Polsce są inne państwa tworzące obronę terytorialną. Norwegia jest przykładem państwa, w którym obowiązuje skuteczny terytorialny system obronny. W 1946 została powołana Gwardia Krajowa Heimevernet, której celem było wsparcie wojsk operacyjnych i prowadzenie działań pomocniczych. Gwardia posiadająca zdolności do szybkiej mobilizacji odpowiada za ochronę integralności terytorialnej, ochronę ważnej infrastruktury w ramach zarządzania kryzysowego, wzmacnianie obecności wojskowej oraz realizuje przedsięwzięcia wsparcia społeczeństwa obywatelskiego. Heimevernet liczy ok. 500 osób w czasie pokoju, natomiast w stanie gotowości liczba ta powiększa się o 3000 ochotników Sił Szybkiego Reagowania, 16 500 żołnierzy „Sił Wzmacniających” i 20 000 pracowników „Sił Kontynuacyjnych” o wydłużonym czasie gotowości. Gwardia wyposażona jest w lekkie pojazdy, samochody ciężarowe i jednostki pływające. W wypadku kryzysu lub wojny zakłada się wykorzystanie cywilnych środków transportu i jednostek pływających, co pozwala na zachowanie zdolności operacyjnych przy niskich kosztach utrzymania.
Innym przykładem sprawnego działania obrony terytorialnej jest Szwecja. Gwardia Narodowa Hemvärnet jest częścią wojsk operacyjnych Szwecji i jest zintegrowana z administracją terytorialną. Hemvärnet liczy ok. 22 tys. żołnierzy, którzy muszą przejść minimum 3-miesięczne podstawowe przeszkolenie wojskowe. Posiadają zaawansowany i odpowiedni do wykonania powierzonych im zadań sprzęt. Głównym zadaniem Gwardii jest ochrona, monitorowanie i wsparcie społeczeństwa w czasie kryzysu, tworzenie krajowych i terytorialnych bastionów obronnych i ochronnych Szwecji w czasie wojny, a w sytuacji zagrożeń dla społeczeństwa GN jest gotowa do wsparcia działań policji oraz służb ratowniczych. Posiada także jednostki inżynierskie i do walki ze skażeniami chemicznymi.
Na Litwie i Łotwie o modelu funkcjonowania obrony terytorialnej zadecydowały reformy sił zbrojnych związane z przystąpieniem do NATO. Oddziały OT stały się zorganizowanymi terytorialnie formacjami lądowymi, które stanowią zaplecze dla zawodowej armii i odpowiadają za szkolenie rezerwistów i wsparcie liczbowe dla innych rodzajów SZ.
Łotewska Gwardia Narodowa Zemessardze liczy ponad ok. 10 tys. członków. Wzrost liczebności i rozwój struktur Zemessardze nastąpił po wejściu Łotwy do NATO w 2004 r. Wynikało to z chęci zaangażowania społeczeństwa w podnoszenie poziomu bezpieczeństwa kraju. Zemessardze realizuje zadania z zakresu działań przeciwpancernych, obrony powietrznej, prac inżynieryjnych oraz zwalczania skutków użycia broni masowego rażenia. Dodatkowo istnieją jednostki gotowości do podjęcia działań szybkiego reagowania. Powyższe działania uzupełniono zakupem uzbrojenia i sprzętu wojskowego z rezerw norweskiej armii. OT otrzymał granatniki, ciężarówki Scania oraz samochody terenowe Mercedes-Benz.
Litewskie Ochotnicze Siły Obrony Narodowej (KASP), liczące prawie 5 tys. członków realizują zadania w zakresie działań przeciwpancernych oraz walki w terenie zurbanizowanym. Ponadto, w ramach resortu obrony funkcjonuje Litewski Związek Strzelecki – paramilitarna organizacja zrzeszającą ok. 11 tys. członków, którzy w czasie wojny zostaną wcieleni do jednostek rezerwowych. W ostatnim czasie Stany Zjednoczone przekazały w formie darowizny litewskiej KASP partię granatników przeciwpancernych M72 LAW o łącznej wartości 10 mln USD. Stany zadeklarowały również wsparcie techniczne oraz szkolenie ochotników teoretyczne i praktyczne z zakresu wykorzystania granatników.
Wnioski i rekomendacje
Potrzeba rozwoju formacji odpowiadających za obronę terytorialną wpisuje się w strukturę wojsk, które są w stanie efektywnie odpowiadać na wszelkie zagrożenia zarówno w czasie wojny jak i pokoju. Bezpośrednio przekłada się to na wzrost poziomu poczucia bezpieczeństwa wśród społeczeństwa. Działania formacji zajmujących się obroną terytorialną zapisały się w historii silnych narodów, które dominowały nad przeciwnikiem dzięki wykorzystaniu struktur lokalnych i ich przewagi liczebnej, niemal natychmiastowej mobilizacji, determinacji oraz znajomości terenu. WOT w Polsce w warunkach pandemii Covid-19 zdobył znaczne zaufanie społeczeństwa. Liczne działania WOT były przykładem wykorzystana potencjału społeczeństwa obywatelskiego, co prowadzi do wzmacniania poczucia patriotyzmu oraz zwiększenia zaangażowania w obronę kraju. Wykorzystanie WOT w rożnych warunkach jest również zdecydowanie tańsze i daje możliwość utrzymania gotowości bojowej wojsk operacyjnych.
Obrona Terytorialna postrzegana jako znacząca siła bojowa wymaga jednak zaangażowania znacznie większej części społeczeństwa. Analiza prezentuje jedynie nieliczne przykłady formacji odpowiadających za obronę terytorialną w Europie, które wykazują się dobrym przygotowaniem w warunkach pokojowych. Jednak odparcie siły agresora w czasie konfliktu na poziomie lokalnym wymaga przede wszystkim znacznej przewagi liczebnej do prowadzenia działań nieregularnych. Obrona terytorialna nie jest zwykle wyposażona w ciężki sprzęt jakim dysponują wojska operacyjne. Zatem zwiększenie potencjału osobowego powinno stać się priorytetem w tworzeniu formacji obrony terytorialnej, ponieważ w warunkach konfliktu do odparcia siły wroga potrzebne jest zaangażowanie zdecydowanie większej liczby ludności niż aktualnie liczy WOT. Należy jednak zaznaczyć, że rozwój obrony terytorialnej nie powinien odbywać się kosztem wojsk operacyjnych.
Fot. terytorialsi/Twitter
Adrianna Kuropaś
Absolwentka stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim oraz bezpieczeństwa wewnętrznego na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się na polityce bezpieczeństwa wewnętrznego i międzynarodowego, obronności, działalności służb specjalnych i mundurowych oraz historii stosunków międzynarodowych.