Najbliższe perspektywy stosunków polsko-ukraińskich

Po obchodach 230 rocznicy Konstytucji 3 maja, w ramach których odbyła się wizyta w Warszawie prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełeńskiego oraz jego dwustronne spotkanie z prezydentem Andrzejem Dudą, dość przejrzystą stała się agenda polsko-ukraińskich stosunków politycznych na najbliższy czas. Po okresie faktycznego zamrożenia politycznych stosunków między dwoma państwami w ostatnich latach kadencji Petra Poroszenki, po zmianie władz na Ukrainie rozwijają się te stosunki bardzo dynamicznie i obiecująco.

Niecałe dwa lata po objęciu urzędu prezydenckiego Wołodymyr Zełeński już po raz trzeci odbył wizytę oficjalną w Polsce. Jesienią zeszłego roku z wizytą na Ukrainie był prezydent Andrzej Duda, kolejna wizyta natomiast jest zaplanowana na koniec sierpnia, kiedy odbędą się uroczystości związane z 30 rocznicą niepodległości Ukrainy. Wznowiono też dialog historyczny: w końcu zeszłego roku odbyło się spotkanie szefów IPN obu państw, podczas którego zapowiedziano między innymi wznowienie pracy polsko-ukraińskiego forum historycznego [10]. Uruchamia się nowe inicjatywy, takie jak Trójkąt Lubelski, ale strona ukraińska jest również zainteresowana dołączeniem do regionalnych inicjatyw, których inicjatorem była Polska.

Przede wszystkim chodzi o Trójmorze, o chęci dołączenia do niego nie raz mówił Wołodymyr Zełeński. Jednak razem z nowymi perspektywami współpracy, Polska i Ukraina stają również przed nowymi wezwaniami i problemami, które należy niezwłocznie rozwiązywać, by móc skutecznie współpracować w przyszłości. Można obecnie wydzielić kilka głównych obszarów dwustronnej współpracy.

1. Kwestie bezpieczeństwa. W świetle niedawnej aktywizacji rosyjskich wojsk na okupowanym Krymie i wzdłuż wschodniej granicy Ukrainy kwestia bezpieczeństwa stała się głównym tematem dwustronnego spotkania Andrzeja Dudy i Wołodymyra Zełeńskiego 3 maja. Jeszcze podczas kampanii prezydenckiej w 2015 roku Andrzej Duda proponował zmienić Format Normandzki i dołączyć do niego USA oraz sąsiadów Ukrainy, m.in. Polskę [11]. W 2019 roku, jeszcze przed objęciem urzędu prezydenckiego, o możliwości dołączenia Polski do procesu negocjacyjnego w sprawie Donbasu mówił również Wołodymyr Zełeński [4]. Możemy więc zakładać, że zwiększenia roli Polski w procesie pokojowym na Ukrainie żądają władze obu państw. Inna sprawa, że znaleźć dla tego możliwość może być niełatwo, gdyż zależy to również od innych państw. Tym nie mniej Polska pozostaje aktywna w kształtowaniu bezpieczeństwa regionalnego i majowe spotkanie Andrzeja Dudy z Wołodymyrem Zełeńskim pozwala mówić, że to Polska będzie podejmowała kwestię agresji rosyjskiej na forach niedostępnych dla ukraińskich elit politycznych. Zwłaszcza Duda obiecał, że kwestia niedawnej aktywizacji rosyjskich wojsk będzie podjęta na majowym szczycie bukaresztańskiej dziewiątki oraz na czerwcowym szczycie NATO. W taki sposób Polska stanie się swoistym głosem Ukrainy w strukturach europejskich, przynajmniej w kwestiach dotyczących bezpieczeństwa. Jednak w sierpniu zapowiada się pojawienie formatu, w którym Polska bezpośrednio będzie mogła wpływać na wypracowanie strategii przywrócenia pokoju na ziemiach ukraińskich – Platforma Krymska.

2. Platforma Krymska. O planach utworzenia międzynarodowej inicjatywy, której celem ma być wypracowanie strategii i mechanizmu deokupacji Krymu, Wołodymyr Zełeński po raz pierwszy powiedział we wrześniu 2020 roku podczas 75 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ [2]. Inauguracyjny szczyt Platformy Krymskiej ma odbyć się 23 sierpnia 2021 roku, w ramach obchodów 30 rocznicy niezależności Ukrainy [1]. Na razie nie jest wiadomy pełny skład uczestników, jednak według różnych informacji na szczyt mogą przyjechać przedstawiciele USA, Kanady, Wielkiej Brytanii, Turcji [3], Francji [5], Estonii [6], Słowacji [7]. Swój udział potwierdził również wysoki przedstawiciel Unii Europejskiej do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Josep Borrel oraz przewodniczący Rady Europejskiej Charles Michel [8]. Po dwustronnym spotkaniu Wołodymyra Zełeńskiego z Andrzejem Dudą ukraiński prezydent powiadomił, że Duda też przyjął zaproszenie na inauguracyjny szczyt Platformy Krymskiej [12]. Tak więc Polska po raz pierwszy będzie uczestniczyć w formacie, którego celem jest bezpośrednio kwestia ustanowienia pokoju na Ukrainie. To może dać obu państwom możliwości dalszego angażowania Polski w negocjacje pokojowe dotyczące sytuacji na Ukrainie.

3. Trójmorze. Wołodymyr Zełeński mówił o chęci dołączenia Ukrainy do Trójmorza jeszcze jesienią 2019 roku [9], problemem jednak brakowało formatu pozwalającego temu państwu w ten czy inny sposób przystąpić do tej Inicjatywy. Jednakże słowa prezydent Estonii Kesti Kaljulaid w Warszawie 3−4 maja pozwalają przypuszczać, że kraje Trójmorza są bliskie wypracowania takiego formatu. Podczas debaty pięciu prezydentów oraz następnego dnia, po spotkaniu dwustronnym z prezydentem Dudą, Kersti Kaljulaid podkreśliła, że warto wykorzystywać możliwości Trójmorza do okazania pomocy gospodarczej Ukrainie. Między innymi Kaljulaid zaproponowała, aby Ukraina stała się beneficjentem Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza [14]. Obecnie taki format współpracy wydaje się najbardziej wiarygodny. Jednak szczególną rolę w faktycznym uruchamianiu podobnej współpracy ma odegrać Polska jako jeden z inicjatorów Trójmorza oraz jako państwo pod wieloma względami najbardziej bliskie Ukrainy ze wszystkich państw członkowskich Inicjatywy. Dlatego z pewnością można mówić, że temat Trójmorza będzie pojawiał się podczas każdej rozmowy polsko-ukraińskiej na najwyższym poziomie politycznym.

4. Trójkąt Lubelski. Powołany w zeszłym roku dyplomatyczny format Trójkąta Lubelskiego łączący Polskę, Litwę i Ukrainę wciąż jest na etapie rozwoju i kształtowania się. Perspektywy tego formatu skonkretyzowało styczniowe spotkanie online ministrów spraw zagranicznych trzech państw (jako zaproszony gość brała również udział w tym spotkaniu Swietłana Cichanouska). Ministrowie umówili się, że ten format ma stać faktycznie wpływowym stowarzyszeniem regionalnym, a dialog pomiędzy trzema państwami ma się odbywać nie tylko na poziomie politycznym, ale również eksperckim i naukowym. Ma być również utworzona platforma młodzieżowa, która miałaby połączyć młodzież z trzech państw. Oprócz tego, w perspektywie strategicznej jest możliwe dołączenie do formatu demokratycznej Białorusi po zmianie władzy w tym państwie.

Jednak, mimo że agenda w relacjach Polski, Litwy i Ukrainy zawsze jest bogata, a format Trójkąta Lubelskiego wygląda bardzo obiecująco, na razie nie można powiedzieć, że jest on dostatecznie skuteczny w reagowaniu na bieżące wyzwania polityki regionalnej. Zwłaszcza po rozpoczęciu masowych protestów na Białorusi, wbrew oczekiwaniom, Trójkąt Lubelski nie stał się organem koordynującym politykę wobec Łukaszenki trzech państw sąsiadujących. Natomiast prezydenci Polski i Litwy wydali wtedy wspólne oświadczenie, bez prezydenta Ukrainy, a jedyną reakcją Trójkąta Lubelskiego było krótkie oświadczenie ministrów spraw zagranicznych, w którym wyrazili oni głębokie zaniepokojenie. Na pewno taka reakcja nie była wystarczająca w przypadku grupy trzech najbliższych sąsiadów Białorusi.

Dlatego kwestia funkcjonowania Trójkąta Lubelskiego wciąż pozostaje na porządku dziennym stosunków ukraińsko-polskich i na pewno jeszcze nie raz będzie omawiana podczas dwustronnych spotkań przedstawicieli obu państw.

5. Partnerstwo Wschodnie. W październiku tego roku w Brukseli ma odbyć się pierwszy od dwóch lat szczyt Partnerstwa Wschodniego. Po podpisaniu umów stowarzyszeniowych pomiędzy UE a Mołdawią, Ukrainą i Gruzją często mówi się o kryzysie tego programu, który po spełnieniu swoich pierwotnych celów stał się raczej tylko miejscem spotkań na najwyższym szczeblu. Podczas szczytu w 2021 roku planowano opublikować wspólną deklarację zawierającą 5 priorytetów politycznych [13]. Może to być krok, który ożywi Partnerstwo Wschodnie, wskazawszy temu programowi nowe cele i instrumenty działania. Dopóki jednak trwa kryzys tego programu, kwestia ta pozostanie aktualna również w stosunkach polsko-ukraińskich, gdyż Polska jest jednym z inicjatorów Partnerstwa Wschodniego.

6. Kwestie historyczne. Obecnie kwestie historyczne nie są tak ostrym i bolesnym tematem jak to było jeszcze kilka lat temu, kiedy to rozbieżności w tym zakresie faktycznie zamroziły dialog polityczny między Polską a Ukrainą. Jednak należy uznać, że kwestie te są bardzo dalekie od rozwiązania i w każdym momencie mogą pojawić się ponownie w dialogu politycznym. Pretekstem do tego mogą stać się nawet nie decyzje władz centralnych, ale lokalnych, jak to było w marcu tego roku, kiedy Tarnopolska Rada Obwodowa nadała stadionowi w Tarnopolu imię Romana Szuchewycza. Każdy podobny gest może doprowadzić do kolejnego kryzysu w stosunkach dwustronnych, dlatego teraz istotne jest nie przemilczanie tych kwestii, lecz wznowienie dialogu na poziomie zawodowych historyków. Temu celowi ma służyć wspomniane już wznowienie pracy polsko-ukraińskiego forum historycznego. Prowadzenie i szerzenie tego dialogu wśród historyków obu państw jest niezbędnym warunkiem znalezienia kompromisów, które polsko-ukraiński dialog polityczny uniezależnią od nieporozumień historycznych.

Oczywiście te sześć tematów nie wyczerpują agendy polsko-ukraińskich stosunków na najbliższy czas. Jednak są to kwestie, od których skutecznego rozwiązania zależą dalsze strategiczne perspektywy współpracy dwustronnej. W praktyce Polska i Ukraina są obecnie na etapie poszukiwania, formowania i wypracowania skutecznych mechanizmów współpracy i w zależności od tego, jak te mechanizmy będą funkcjonować w praktyce, będzie możliwa mniejsza czy większa integracja regionalna, a od tego zależy jak mocne będą możliwości wpływu Polski na sytuację w regionie Europy Wschodniej.

Bibliografia

1. Європейська правда (2021), Україна відклала перший саміт Кримської Платформи, eurointegration.com.ua https://www.eurointegration.com.ua/news/2021/01/18/7118627/
2. Крим. Реалії (2020), Президент Зеленський в ООН закликав взяти участь у створенні міжнародної платформи з деокупації Криму, ua.krymr.com https://ua.krymr.com/a/novyny-krymu-zelenskyi-oon-doekupatsiia-krymu/30854590.html
3. Радіо Свобода (2020), „Кримська платформа”. „Маячня” чи реальний крок до деокупації Криму?, radiosvoboda.org https://www.radiosvoboda.org/a/crimea-platform-deoccupation-turkey/30968277.html
4. Украино-польская медиаплатформа (2019), Зеленский: „Польша для украинцев – один из „университетов европейской жизни”, upmp.news https://upmp.news/ru/post_blog/zelenskyj-polsha-dlya-ukrayntsev-odyn-yz-unyversytetov-evropejskoj-zhyzny/
5. Українська правда (2021), Кулеба: Франція візьме участь у першій зустрічі „Кримської платформи”, pravda.com.ua https://www.pravda.com.ua/news/2021/02/26/7284847/
6. Укрінформ (2021), Глава МЗС Естонії підтвердила участь країни у саміті Кримської платформи, ukrinform.ua https://www.ukrinform.ua/rubric-crimea/3228392-glava-mzs-estonii-pidtverdila-ucast-kraini-u-samiti-krimskoi-platformi.html
7. Укрінформ (2021a), Словаччина візьме участь у саміті Кримської платформи, ukrinform.ua https://www.ukrinform.ua/rubric-crimea/3178318-slovaccina-vizme-ucast-u-samiti-krimskoi-platformi.html
8. Укрінформ (2021b), Боррель та Мішель підтвердили участь у саміті Кримської платформи, ukrinform.ua https://www.ukrinform.ua/rubric-crimea/3232072-borrel-ta-misel-pidtverdili-ucast-u-samiti-krimskoi-platformi.html
9. Europejskie Centrum Projektów Pozarządowych (2020), Trójmorze a Ukraina: współpraca (nie)możliwa, ecpp.org.pl https://www.ecpp.org.pl/trojmorze-a-ukraina-wspolpraca-niemozliwa/
10. Instytut Pamięci Narodowej (2020), Spotkanie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dyrektorem Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej, ipn.gov.pl https://ipn.gov.pl/pl/dla-mediow/komunikaty/126817, Spotkanie-prezesa-Instytutu-Pamieci-Narodowej-z-dyrektorem-Ukrainskiego-Instytut.html [dostęp 07.05.2021]
11. Newsweek (2015), Ukraina poradzi sobie bez Polski?, newsweek.pl https://www.newsweek.pl/polska/andrzej-duda-chce-zmienic-format-normandzki-ukraina/186mwm0
12. Oficjalna strona Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (2021), Spotkanie Prezydenta RP z Prezydentem Ukrainy, prezydent.pl https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,2195,spotkanie-prezydenta-rp-z-prezydentem-ukrainy.html
13. Rada Europejska (2020), wideokonferencja przywódców Parnerstwa Wschodniego, 18 czerwca 2020, consilium.europa.eu https://www.consilium.europa.eu/pl/meetings/international-summit/2020/06/18/
14. Trójmorze (2021), Spotkanie prezydentów Polski i Estonii. Andrzej Duda i Kersti Kaljulaid mówili o znaczeniu współpracy w ramach Trójmorza, trimarium.pl https://trimarium.pl/spotkanie-prezydentow-polski-i-estonii-andrzej-duda-i-kersti-kaljulaid-mowili-o-znaczeniu-wspolpracy-w-ramach-trojmorza/